Đurđevdanski ustanak

S Wikipedije, slobodne enciklopedije
Đurđevdanski ustanak
Dio Jugoslavije u Drugom svjetskom ratu
Đurđevdanski ustanak nalazi se u NDH
Đurđevdanski ustanak
Lokacija Sanskog Mosta u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj
Datum6–8. maj 1941.[1]
Lokacija
Sela jugoistočno od Sanskog Mosta, Nezavisne Države Hrvatske (sada Bosna i Hercegovina)
Rezultat Ustanak je suzbijen nakon 2 dana.
Sukobljene strane

Srpski pobunjenici:

  • Odred volontera
  • Bivši članovi vojnih jedinica
  • Srpski seljaci from iz Kijeva, Vidovića, Tramošnje, Kozice i ostalih susjednih sela
Sile Osovine:
Komandanti i lideri
Žrtve i gubici
nekoliko desetina srpskih seljaka ubijeno tokom ustanka
27 srpskih civila pogubljeno nakon suzbijanja ustanka		 2–6 povrijeđenih Ustaša
2–3 povrijeđenih njemačkih vojnika

Đurđevdanski ustanak ili pobuna sanskih seljaka dogodila se u blizini grada Sanskog Mosta tokom Osovinske okupacije Jugoslavije od 6. maja do 8. maja 1941.[2] kada je oko 200 srpskih pobunjenika pružilo otpor represiji ustaškog režima, vladara Nezavisne Države Hrvatske, koju je potpomagala nacistička Njemačka.[3] Mnogi civili su poginuli tokom tri dana borbi.

Pozadina[uredi | uredi izvor]

Glavni članci: Nezavisna Država Hrvatska i Genocid nad Srbima u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj

Nezavisna Država Hrvatska (NDH) je bila marionetska država nacističke Njemačke i Italije tokom Drugog svjetskog rata. Osnovana je 10. aprila 1941. godine od dijela Kraljevine Jugoslavije okupiranog od sila Osovine. Nezavisna Država Hrvatska je obuhvatala veći dio današnje Hrvatske i Bosne i Hercegovine i dio Srbije.[4][5][6][7] Represija ustaškog režima bila je usmjerena protiv Srba, Jevreja i Roma kao dio šire kampanje genocida.[8][9] U Sanskom Mostu, dužnosnici NDH, među kojima i Viktor Gutić, naručivali su lokalne Hrvate i Muslimane da napadnu Srbe. Gutić je 23. aprila 1941. naredio svim Srbima i Crnogorcima koji žive u Bosanskoj krajini, a rođeni su u Srbiji ili Crnoj Gori, da u roku od pet dana napuste to područje.[10] Ovu uredbu, objavljenu na gradskom radiju i u tisku, objavili su pojedini lokalni Hrvati i Muslimani.[11]

Pod izlikom da je Đurđevdan jedan od srpskih pobunjeničkih skupova, napadnuti su srpski civili.[12]

Ustanak[uredi | uredi izvor]

Početak ustanka[uredi | uredi izvor]

Đurđevdan je bio krsna slava nekih porodica u Kijevu i Tramošnji. Ustaše su to znale, pa je toga dana nekoliko njihovih grupa došla u Kijevo 6. maja 1941. Zalazili su u kuće, prevrtali sofre, zlostavljali ukućane i palili kuće, a nekoliko civila odlučilo je oružano napasti ustaše koji su hapsili Srbe.[13]

Oružani sukobi na kraju sela i vijest da je grupa seljaka odbila ustaše od sela izazvala je među ljudima u Srpskom Kijevu i Tramošnji uznemirenost i uzbunu, ali i odlučnost mnogih da im pomognu. Nekoliko seljaka imalo je pušku, a najviše njih sjekire, kolce ili vojničke bodeže. Jer su seljaci u Stratinskoj, Obrovcu i još nekim susjednim selima banjalučkog i prijedorskog sreza saznali za borbu s ustašama na Kijevskoj gori, krenuli su u pomoć Tramošnjacima.[14]

7. maj 1941.[uredi | uredi izvor]

Prve žrtve represije Ustaša u Sanskom Mostu bili su troje uhapšenih Srba 7. maja 1941,[15] a njihovom strijeljanju prisustvovale su pristaše režima sila Osovine.[13] Općinski predstojnik Ante Merkadić je istog dana naredio da se uhapse kao taoci Srbi, srpski dobrovoljci, koji su u Prvom svjetskom ratu prebjegli iz austrougarske vojske na stranu Srbije i borili se protiv njemačkih i austrougarskih trupa. Kada su taoci pohapšeni, općinski predstojnik im je rekao da su se seljaci u Kijevu i Tramošnji pobunili i da će oni odgovarati za smrt svakog njemačkog vojnika i ustaše.[13]

Poslije strijeljanja trojice seljaka u Sanskom Mostu, ustaše, žandarmerija i policajci opet su krenuli prema Kijevu i Tramošnji. Prema ustaškom izvještaju, borba s pobunjenim seljacima, koji su, prema njihovim procjenama, imali oko 50 do 70 pušaka, trajala je tri sata. Ustaše su u toj borbi imale trojicu ranjenih. Kada su se povukle u Kijevo, ustaše su ranjenike otpremile u grad, a onda zaposjele položaje radi odbrane sela.[13]

Tog jutra, 7. maja, ponovo je zatražena pomoć iz Prijedora i Banja Luke. Ustaške vlasti u Banjaluci su se obratile Štabu puka njemačke 132. pješadijske divizije s molbom da uputi svoje snage u Sanski Most, jer je "tamošnje stanovništvo ugroženo od ostatka srpske vojske i četnika".[13] Prema odobrenju Štaba dvizije iz Sarajeva, komandant 436. pješadijskog puka je naredio 1. divizionu 132. artiljerijskog puka, stacioniranom u Prijedoru, da u Sanski Most uputi odjeljenje.[16][17]

Dva njemačka oficira s 42 vojnika stigli su kamionom u Sanski Most u 17:00. Odmah su produžili u Kijevo i prešli u napad. Ustaše i policajci su im štitili bokove, a oni su krenuli u napad na Sjenokos. Borba je trajala do 21:00. Pobunjeni seljaci Tramošnje i okolnih sela očekivali su Nijemce organizovanije, s više oružja i više boraca kad su izviđači primijetili pojavu nepoznatih vojnika i izvijestili da od Kijeva frontalno ide neka vojska. Čim su Nijemci došli pred ivicu šume, pobunjeni seljaci su ih dočekali plotunom, prisilili na borbu i uspješno zadržavali. Nekoliko minuta kasnije Nijemci su skoro uspjeli da dođu za leđa pobunjenim seljacima, koji su se frontalno branili, ali ih je vatrom u bok jedna grupa seljaka prisilila da se povuku sa dva ranjena vojnika. Nakon što je pala noć, odustavši od dalje borbe, Nijemci s ustašama, žandarmima i policajcima povukli su se u Sanski Most, gdje su stigli u ponoć i odmah zatražili pojačanje iz Banja Luke.[13] U ovoj borbi, povrijeđena su 3 njemačka vojnika.[18][19] Prema naređenju njemačkog oficira, hrvatsko i muslimansko stanovništvo iz Kijeva je te noći evakuirano prema gradu.[13]

8. maj[uredi | uredi izvor]

Ojačani njemački bataljon je stigao u Sanski Most 8. maja u 6:00. Odmah poslije dolaska u Sanski Most kapetan Henigs je naredio ustašama da sve Srbe u Sanskom Mostu pohapse kao taoce, a on je s ojačanim bataljonom krenuo da u Sjenokosu, Kijevu, Tramošnji i okolnim selima pohapsi sve Srbe sposobne za oružje. Dežurni oficir je ostao u gradu da pohapsi taoce i obezbijedi red i mir. Naime, otpor Srba iz Kijeva, Tramošnje i okolnih sela, sukob s ustašama, a potom i s Nijemcima, bio je prvi sukob porobljenih naroda Jugoslavije s okupatorima i njegovim slugama. Bila je to prva borba koju su poslije Aprilskog rata Nijemci vodili na tlu okupirane Jugoslavije.[13]

U svanuće 8. maja ojačani njemački bataljon prešao je u napad: artiljeriju je postavio na cesti u selu Čaplju da podržava pješadiju, koja je jednim dijelom, preko Podova, Donje Kozice i Tukova, zašla pobunjenicima s leđa, a drugim, od Kijeva, frontalno prema njihovim položajima. Od 8 do 11 sati Nijemci su ispalili nekoliko desetna artiljerijskih granata sa položaja u Čaplju ubivši nekoliko desetina Srba,[20][21][22] a u prvim poslijepodnevnim časovima spalili sve srpske kuće u Sjenokosu (desetak kuća i pomoćne zgrade).[23] Granate su razrušile, a pješadija potom opljačkala i zapalila šest kuća na Javorskoj kosi. Razbivši položaje pobunjenh seljaka, Nijemci su krenuli u potjeru za njima, hvatali ih i sprovodili u Tominu. Osmog maja popodne u Tomini, Nijemci su sakupili oko 300 muškaraca pohvatanih na području borbe i u susjednim selima, i to uglavnom one koji se nisu borili u Sjenokosu, odnosno koji su mislili da se nemaju čega bojati.[24] Oni koji su imali oružje i učestvovali u borbama, većinom su izbjegli zarobljavanje i pobjegli u dubinu sela Tramošnje, Kozica, Podova, Hazića, ili u sela iz kojih su došli da bi učestvovali u borbi. Pohvatane seljake Nijemci su u Tomini postrojili, slikali, najprije u stojećem stavu, onda u klečećem i kako sjede, ali svaki put s podignutim rukama, kao da se predaju.[13]

Posljedice[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Masakr u Sanskom Mostu

Odmah poslije dolaska u Sanski Most, njemački kapetan Henigs je naredio da se svi Srbi iz grada i okolnih sela pohapse. Ustaše su njegovu naredbu proširile i na Jevreje i tog dana obavještavali su da se svi Srbi i Židovi od 16 do 65 godina jave radi popisa u zgradu Osnovne škole. Ko se ne javi, biće strijeljan. Gradom su bile raspoređene njemačke patrole koje su dozvoljavale kretanje ulicama samo onima koji su išli prema školi. Građani su se odmah odazvali naredbi. Kako je koja grupa dolazila, Nijemci su je zatvarali u školski podrum. Dovođeni su i Srbi iz Zdene, Krkojevaca, Podluga i još nekih susjednih sela. Iz Krkojevaca je dovedeno oko 30 ljudi. Ukupno se toga dana u podrumu našlo oko 350 Srba, jedan Hrvat i 30 Jevreja. Njemački vojnici, naoružani puškama i sa tri puškomitraljeza opkolili su školu. Oko pet sati poslije podne u dvorište su došli kapetan Henigs, općinski predstojnik i još ustaških funkcionera.[13]

Dana 9. maja 1941. Nijemci su ubili 27 srpskih civila, a tijela su obiješena za dva dana u parku u centru Sanskog Mosta.[25][26]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Bianchini S. "6 aprile 1941: l'attacco italiano alla Jugoslavia." Marzorati 1993 p198 ISBN 978-88-280-0126-3 "Maggio....6-8 insurrezione di contadini contro gli ustasa a Sanski Most."
  2. ^ "Jugoslavija 1918-1984." ČZ Uradni list Slovenije 1985 p426. "...zbog ustaškog divljanja spontane manifestacije otpora izbijale su u Hercegovini početlęom juna 1941, u Bosanskoj krajini kod Sanskog Mosta maja 1941..."
  3. ^ Đurđev B. et al "1941, Hiljadu devetsto četrdeset i prva, u historiji naroda Bosne i Hercegovine: Naučni skup, održan u Drvaru od 7. do 9. Oktobra 1971." Institut za istoriju radničkog pokreta Sarajevo, Veselin Masleša 1973 p74. "Sve to je imalo za posljedicu nezadovoljstvo naroda i spontani otpor, koji je prerastao u oružani ustanak manjačkih sela jugoistočno od Sanskog Mosta.
  4. ^ "Independent State of Croatia." Britannica Online Encyclopedia. Accessed 8 September 2009.
  5. ^ "Croatia." Arhivirano 22. 8. 2009. na Wayback Machine Microsoft Encarta Online Encyclopedia. Retrieved 8 September 2009.
  6. ^ "Yugoslavia." Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Accessed 8 September 2009.
  7. ^ [1] Archived web citation, 31 October 2009.
  8. ^ "Holocaust, Jasenovac." Jewish virtual library.org Accessed 3 June 2011.
  9. ^ Pavlowitch S. "Hitler's new disorder: the Second World War in Yugoslavia." Columbia University Press 2008 p34. ISBN 0-231-70050-4
  10. ^ Goldstein I. and Ramet S. (ed.) The Independent State of Croatia in 1941: On the Road to Catastrophe in The Independent State of Croatia 1941-45. Routledge, New York, 2007 p22. ISBN 0-415-44055-6.
  11. ^ Dodik P. "Šušnjar 1941 proceedings (papers, testemonies and documents)." Opština Oštra Luka 2011 p58 ISBN 978-99938-41-08-1. "Unfortunately, that kind of propaganda on the radio and in the press fell on fertile ground and was accepted not only by the Croats, but also by a great number of Muslim people."
  12. ^ Goldstein I. "Hrvatska: 1918-2008." EPH 2008 p264
  13. ^ a b c d e f g h i j J. Bokan, Branko (1980). Srez Sanski Most u NOB II. str. 15.
  14. ^ Đurđev, Antonić i Redžić 1973, str. 74c: "..., napadnuti su od jedne grupe boraca iz Dobrovoljačkog odreda, kojoj su se pridružili bivši rezervisti i seljaci iz kijevskog zaseoka Sjenokosi."
  15. ^ "Vojno-istoriski glasnik." p155. "Having killed three Serbian peasants in Sanski Most in the early moming of May 7th, the Ustashas started towards Kijevo and Tramošnja once more."
  16. ^ Bokan 1972, str. 447c: "Најпре је 7 маја дошла патрола од 42 њемачка војника,"
  17. ^ Petranović 1992, str. 178b: "... nemačko odeljenje iz 1. diviziona 132. puka stacioniranog u Prijedoru."
  18. ^ Avakumović i Nikolić 2004, str. 88a: "Кад су Немци послали мали одред да извиди ствар, наоружани грађани су отворили ватру југозападно од Санског Моста и ранили три немачка војника."
  19. ^ Đurđev, Antonić i Redžić 1973, str. 75b: "U borbi sa brojno nadmoćnijim, iako nedovoljno naoružanim ustanicima, Nijemci i ustaše su pretrpjeli gubitke od nekoliko ranjenih..."
  20. ^ Hadžimuhamedović, Amra (2003). "Šušnjar Memorial Complex, the architectural ensemble". Bosnia and Herzegovina Commission to Preserve National Monuments. Arhivirano s originala, 14. 7. 2014. Pristupljeno 6. 6. 2014. To quell the uprising, German army troops were sent to the area from Prijedor, who set up two cannon in the village of Čaplje and then opened fire on the rebel villages, routing the Orthodox inhabitants.
  21. ^ Vojno-istoriski glasnik. str. 147.
  22. ^ Dedijer, Vladimir (1974). History of Yugoslavia. McGraw-Hill Book Co. str. 591. ISBN 9780070162358. German documents show that on May 8 heavy artillery was used at Sanski Most against Serbian peasants of the Bosnian March and that several dozens were killed
  23. ^ Lukač, Dušan (1967). Ustanak u Bosanskoj krajini. Vojnoizdavački Zavod. str. 60. Neprijatelj je centar pobune — zaselak Sjenokose u selu Srpskom Kijevu — potpuno spalio [Enemy burned the center of the rebellion - hamlet Sjenokose in the Serbian village Kijevo]
  24. ^ Avakumović i Nikolić 2004, str. 88b: "Сутрадан командант једне немачке дивизије послао је један батаљон са једном батеријом, који су прво покупили 450 талаца међу Србима, и онда уз помоћ артиљерије напао Србе који су се после кратког пушкарања разбежали."
  25. ^ Redžić, Enver (2005). Bosnia and Herzegovina in the Second World War. Psychology Press. str. 122. ISBN 978-0-7146-5625-0. On 9 May the Germans shot 27 Serbian villagers and hanged them in the city park in Sanski Most.
  26. ^ Paris, Edmond (1988). Convert-- or die!: Catholic persecution in Yugoslavia during World War II. Chick Publications. str. 81. ISBN 9780937958353. At Sanski Most, from whence he had come, twenty-seven corpses had been hanging on the trees of the public square for two whole days.<nowiki>
Preuzeto iz "https://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Đurđevdanski_ustanak&oldid=3528583"