Arheološko područje Gornja Tuzla
Arheološko područje Gornja Tuzla nalazi se na području općine Tuzla, Bosna i Hercegovina i predstavlja do sada najstarije otkriveno neolitsko naselje u Bosni i Hercegovini.[1]
Lokacija[uredi | uredi izvor]
Ovo značajno naselje Starčevačke i Vinčanske kulture, a također i iz perioda bronzanog doba, smješteno je na obroncima planine Majevice. Prostire se uz tok rječice Jale pa sve do obronaka brda Hum. Prema površinskim nalazima, prahistorijsko naselje pokrivalo je impozantnu površinu od 12-15 hektara.[2]
Istraživanja[uredi | uredi izvor]
Iskopavanja su obavljena u eriodu od 1955. - 1958. pod rukovodstvom Borivoja Čovića. Otkriven je moćan kulturni sloj od oko 5.5 m, sa 6 jasno izdifirenciranih stratuma. Prvi stratum, pripada Starčevačkoj kulturi, naredna četiri Vinčanskoj, dok je posljednji iz bronzanog doba.[3]
Tim stručnjaka Prahistorijskog instituta iz Beča i Muzeja Istočne Bosne iz Tuzle obavio je nova istraživanja 2008. godine. U projekat je bila uključena i Zilka Kujundžić-Vejzagić, sa ciljem određivanja kada je došlo do pijrelaza između kasnog neolita i ranog bakarnog doba,[4] te da li je postojala neka kultura starija od starčevačke, koja je na ovom lokalitetu utvrđena još prilikom ranijih istraživanja, što bi potvrdilo da je ovdje postojalo naselje i prije dolaska starčevačke kulture koja je došla iz Podunavlja.
Starčevačka kultura[uredi | uredi izvor]
Keramika starčevačkog stratuna je oblika: jednostavni loptasti lonci sa više ili manje razgrnutim obodom, lonci sa naglašenim prelazom iz ramena u trbuh kao i poluloptaste posude, većih dimenzija. Boja im varira od svijetlosive preko smeđe do mrkocrvene, a ponekad je u zavisnosti od pečenja posuda i dvobojna. Pronađena keramika dijeli se na grubu, monohromnu i slikanu.
Gruba keramika ima vrlo debele zidove i najčešće sadrži organske primjese, kao što je pljeva. Ukrašavana je barbotin tehnikom, uglavnom uređena u motivu starčevačkih kanelura ili cik-cak motiva. Utiskivanje prsta ili nokta u svježu površinu posude i štipanje često se javlja, ali isključivo na posudama manjih dimenzija.[3] Ovako ukrašavana keramika je Impresso keramika.
Monohromna keramika se najčešće javlja u obliku poluloptaste posude sa tankim zidovima, na šupljoj nozi. Glačanje je u rasponu od grubog do izvanredno uglačane površine. Boja je tamnosmeđa do tamnocrvena.
Klasa slikane keramike je zastupljena sa oko 20% u odnosu na ukupni broj fragmenata što je izuzetno visok procenat. Dominiraju geometrijski motivi: trouglovi, trake, mreža i cik-cak linije.[5]
Pronađena keramika svrstava VI stratum u nalazište Starčevačke kulture. Poznato je da na periferiji matične starčevačke oblasti, dolazi do mješanja ove kulture sa lokalnim varijantama srednjoneolitskih kultura kao što su Criş u Rumuniji, Körös u Mađarskoj i Impresso u dijelovima Bosne, što je utvrđeno na lokalitetima Gornja Tuzla i Obre I. Zbog toga je na teritoriji Bosne i nazvana Starčevačka-impresso kultura. Na razvoj kultura ranog i srednjeg neolita u ovoj oblasti, značaj imaju prirodni resursi, prvenstveno soli.
Brojne su i sličnosti ovog nalazišta sa nalazima iz Sesklo i Dimini kulture u Tesaliji, sa nalazištima srednjeg neolita u egejskoj Makedoniji, dolini Morave i na Kosovu. U apsolutnoj hronološkoj skali stratum Starčevačke-impresso kulture u Gornjoj Tuzli zauzima vrijeme neposredno pred početak Vinčanske kulture.
Najnovija radiokarbonska analiza svrstave nalaze u period 5674–5475. god. pne.[6]
Vinčanska kultura[uredi | uredi izvor]
Središte Vinčanske kulture bilo je na srednjem Balkanu. Periferni dijelovi te kulture zahvatali su i područje sjeveroistočne i istočne Bosne. Prestanak Starčevačke kulture i nastanak nove, Vinčanske kulture, obilježen je potpunim nestankom slikane keramike, te potpunim odumiranjem grube barbotine robe i ukrasa izvedenih štipanjem. Pojavila se sivo i crnopolirana roba, uglavnom bikonične zdjele, sa ukrasima kanelura, što su i najvažniji elementi vinčanske keramike.[3]
U Gornjoj Tuzli arheolozi su naišli na značajan kulturni sloj, tzv. Vinča C, i u njemu malu keramičku skulpturu sa ljudskim likom. Nalazi pripadaju vremenu 4534– 4335. god. pne.[6]
Jedna od vrlo važnih karakteristika vinčanske kulture u istočnoj Bosni je i poznavanje bakra i tehnologije njegove prerade. Ova karakteristika je za sada vezana samo za naselje u Gornjoj Tuzli, gdje su, u tamošnjim stratumima III i II, pronađeni ukrasni predmeti od bakra, a u pojedinim slojevima je utvrđeno prisustvo bakarnog oksida.
I u Gornjoj Tuzli, kao i na ostalim lokalitetima Vinčanske kulture, pronađena je keramika sa znakovima (vinčansko pismo ?), čije porijeklo i značaj još nisu utvrđeni, pa se samo nagađa da su to prvi tragovi pismenosti na tlu Bosne i Hercegovine.
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ "Neolitsko doba, Strana 16". Arheološki leksikon -Zemaljski muzej, Sarajevo. Pristupljeno 9. 2. 2019.
- ^ "Alojz Benac-Đuro Basler-Borivoj Ćović-Esad Pašalić-Nada Miletić-Pavao Anđelić - KULTURNA ISTORIJA BOSNE I HERCEGOVINE". Veselin Masleša, Sarajevo, 1966. Pristupljeno 9. 2. 2019.
- ^ a b c "Alojz Benac, Sarajevo 1964 –STUDIJE O KAMENOM I BAKARNOM DOBU SJEVEROZAPADNOG BALKANA". Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ^ "Zilka Kujundžić-Vejzagić - Prilog proučavanju rane metalurgije u centralnoj Bosni" (PDF). ANUBiH, Godišnjak, Sarajevo, 2008. Arhivirano s originala (PDF), 12. 10. 2020. Pristupljeno 9. 2. 2019.
- ^ "Nenad N.Tasić - Neolit u senci - još jedan osvrt na starčevačka naselja u Bosni" (PDF). ANUBIH – Godišnjak, Knjiga XXXVI, Sarajevo, 2007. Arhivirano s originala (PDF), 14. 12. 2018. Pristupljeno 9. 2. 2019.
- ^ a b "Marc Vander Linden, Ivana Pandžić, David Orton - Novi radiokarbonski nalazi neolita u Bosni i Hercegovini, ANUBiH, Godišnjak, br. 43, Sarajevo, 2014" (PDF). Arhivirano s originala (PDF), 19. 3. 2020. Pristupljeno 13. 3. 2020.