Bizantijska umjetnost za vrijeme vladavine Justinijanove i Heraklijeve dinastije
Bizantijska umjetnost za vrijeme vladavine Justinijanove i Heraklijeve dinastije (6–7. vijek) bilo je drugo razdoblje u razvoju bizantijske likovne umjetnosti, u kojem se u potpunosti ispoljila individualnost bizantijskih, posebno hrišćanskih elemenata umjetnosti. Za razliku od prethodnog ranohrišćanskog perioda, u kojem je cijela hrišćanska umjetnost imala više ili manje slična obilježja, jedinstveni umjetnički stil formuliran je za vrijeme vladavine cara Justinijana I. Bilo je to i prvo zlatno doba bizantijske umjetnosti. Sakralno arhitektonsko stvaralaštvo je u potpunosti razvijeno i stvoreno je nekoliko bizantijskih djela od svjetskog značaja. S druge strane, dok su neka umjetnička područja u Bizantiji, poput arhitekture, iluminacije i mozaika, dostigla vrhunac, druga, poput skulpture, bila je u priličnom padu. Slično tome, drevna rimsko-grčka paganska umjetnost, koja se smatrala nemoralnom i idolatrijskom, pomaknuta je na marginu interesa.[1]
Historijski okvir i razvoj umjetnosti[uredi | uredi izvor]
Rimsko Carstvo je bilo jedno od najmoćnijih i najvećih carstava iz vremena antike. Zbog velike seobe naroda i unutrašnje krize, međutim, nisu uspjeli spriječiti njen postepeni pad. Car Teodozije I je carstvo definitivno podijelio na dvije teritorijalne cjeline, koje su se, iako pravno formirane kao jedno carstvo, nastavile razvijati na svoj način. Umjetnost na teritorijama u oba dijela bila je slično vođena. Kad je Zapadno Rimsko Carstvo prestalo postojati 476. godine, istočni dio Rimskog Carstva nije bio previše zabrinut zbog događaja, jer se smatrao Rimom, a izgubljene teritorije smatrane su samo privremeno izgubljenim. Pored toga, novi italijanski kralj Odoakar i njegov ostrogotski nasljednik, Teodorik Veliki bili su i dalje pod vlašću istočnorimskih careva u Konstantinopolju. Istočno Rimsko Carstvo nastavilo je tradicionalnu rimsku i hrišćansku tradiciju, ali je postepeno razvijalo regionalni grčki (helenistički) element u svojoj upravi i vladajućim klasama uz postepeno potiskivanje latinskog jezika i tradicionalnih rimskih običaja. Promjene kulturne i državne politike u istočnoj rimskoj državi dovele su do činjenice da su kasniji prosvjetiteljski naučnici u nastojanju da razlikuju različite faze razvoja Rimskog Carstva i njenu transformaciju u Istočno Rimsko Carstvo u Bizantijsko Carstvo. Mišljenja o tome kada se ovaj prijelaz desio podijeljena su, ali smatra se da se dogodio najkasnije za vrijeme vladavine Heraklija u 7. vijeku.[2]
Bizantinci su sebe i dalje smatrali Rimljanima, nazivajući se grčkim imenom "Romaioi" (Rimljani). Značajne promjene u bizantijskoj umjetnosti dogodile su se za vladavine Justinijana I (527–565). Justinijan je bio posljednji bizantijski car koji je govorio latinski, a težio je da obnovi Rimsko Carstvo na njenoj nekad cjelokupnoj teritoriji. Zbog toga je veliku pažnju posvetio osvajanjima u Italiji, Sjevernoj Africi i Španiji. Položio je temelje imperijalnog apsolutizma, te prikupio i kodificirao rimsko pravo, koje je objavio u aprilu 529. godine poznatom pod nazivom Codex Justinijanus.[3] Justinijanov stav prema antičkoj umjetnosti imao je i svoje dvosmislene aspekte. Nije bilo naglog pada postojećih grafičkih i skulpturalnih stilova. Kao oblici izražavanja bili su nezamjenjivi, ali bez obzira na to, paganski elementi u njima bili su neumoljivo uklonjeni. Paganski i heretički učitelji protjerani su s javnog univerziteta u Konstantinopolju, a duga predhrišćanska tradicija atinskih filozofskih škola naglo je prekinuta zatvaranjem akademija. U samom Bizantijskom Carstvu tako su zauvijek bile uništene sve manifestacije iz paganske prošlosti, a državna administracija i uspostavljanje novih umjetničkih kanona bili su podjednako briga bizantijskog cara.[4] Justinijan je bio uvelike uključen i u bizantijska vjerska pitanja. Važan dio njegovog projekta carske obnove bio je opsežni program gradnje, koji je Prokopije iz Cezareje opisao u svojoj knjizi De aedificiis - O građevinama. Justinijan je obnovio, izgradio ili osnovao brojne crkve u Konstantinopolju, među kojima je i stara Haja Sofija, koja je bila teško oštećena tokom Nika ustanka. Dao je da se izgradi hram svetih apostola i crkvu svetih Sergija i Vaha (poznata i kao Mala Aja Sofija), te nekoliko crkava i utvrđenja izvan glavnog grada, meďu kojima i manastir svete Katarine na Sinaju, baziliku svete Sofije u Sofiji i baziliku svetog Ivana u Efesu. Prilikom gradnje uglavnom su bili korišteni mermer i cigla, ali i drugo kamenje se često koristilo kao i materijal iz starijih (posebno paganskih) građevina.[5][6]
Zajedno s razvojem arhitekture nastavljeno je sa razvojem umjetnosti izrade mozaika i reljefa. Najvažnija skulptorska djela bila su urađena i od slonovače, a posebno konzularni diptih ili Barberinijev diptih, koji vjerovatno prikazuje samog cara Justinijana I. 6. vijek bio je također zlatni period ilustracije knjiga, poput Rabula gospel i Rossano gospel. Važan je i mozaik, koji također poprima duhovni karakter i počinje se koristiti za ukrašavanje hramova. Prema savremenim tekstovima carigradske crkve još nisu sadržavale figuralne mozaike u Justinijanovom periodu, a isti su vjerovatno bili urađeni za vladavine Justina II. Razvoj primijenjene umjetnosti bio je značajan, ali nije bilo mnogo sačuvanih primjeraka zbog svojih svojstava i mogućnosti recikliranja. Godine 552. svilene bube su u Bizantiju donijete iz Kine čime je započela proizvodnja svile. Počela je proizvodnja raznih predmeta od svile (odjeća, svečane haljine ili zavjese), a svila se koristila i za mumifikaciju.[7]
Bizantijski hrišćanski umjetnici radili su u ime slave božije, pa je stoga anonimnost imala prednost pred ličnom slavom. Anonimnost umjetnika dijelom je proizašla iz njihovog socijalnog statusa, jer se u srednjem vijeku umjetnik najčešće smatrao zanatlijom, a ne stvaraocem. U bizantijskoj literaturi autorstvo umjetničkih djela obično se pripisivalo kupcu, tako da iz bizantijskih tekstova saznajemo samo o donatorima, investitorima i zaštitnicima.
Tokom 7. vijeka, dolazi do opadanja visokog Justinijanovog razdoblja u Bizantijskom Carstvu. Borbe s Perzijancima, Avarima i Slovenima, ili kasnije Arapima, oslabile su Bizantiju u pogledu moći i ekonomije, ograničavajući ne samo budžet već i razvoj umjetnosti. Izgradnja novih građevina od velikog značaja prestala je još za vrijeme Justinijanove vladavine, a umjetnost se prenijela uglavnom na stvaranje mozaika koji su blistali svojom bojom i sjajem. Korišteni su kamen, staklo i emajlirani kamen. Najpoznatiji mozaik iz ovog perioda nalazi se u Hramu svetog Dimitrija Solunskog u Solunu. U tom periodu, o crkvenim ukrasima i namještaju također se počelo raspravljati i regulirati u crkvenim krugovima. Pogledi na religiju se mijenjaju i u nekim razmatranjima (dijelom i zbog arapskog utjecaja) počinje osuđivanje oblika savremene hrišćanske umjetnosti - posebno ikona.[4]
Slikarstvo[uredi | uredi izvor]
U 5. vijeku se uglavnom razvijalo stvaranje ikona - panoa, koje su imale uglavnom naučno-teološki karakter. Historijski temeljile su se na tradiciji prikazivanja rimskih careva i orijentalnoj tradiciji prikazivanja mrtvih. Njihovo porijeklo može se pratiti od Palestine i Sirije. Za razliku od svog drevnog prethodnika, bizantijski umjetnik više nije prikazivao svoje predmete kao predmete koji prikazuju ljudsku (fizičku) ljepotu, već kroz alegoriju pronalazi njegovu duhovnu stranu i svojstva. Najpoznatije ikone iz ovog perioda sačuvane su u manastiru svete Katarine.[4]
Što se tiče murala, iako su sama djela izgubljena, tekstovi tadašnjih autora daju brojne primjere. Mozaik je bio ukras koji je bio previše ekstravagantan i skup da bi ga se uvijek moglo koristiti, pa su umjetnici često morali posezati za freskom. Značajne freske (čitav ciklus iz Hristovog života) nalazile su se, prema retorici Choricijusa iz Gaze, u dvije crkve u Gazi. Sve teme vjerskih fresaka u Gazi uzete su iz Novog zavjeta. Freske su bile podijeljene u tri hronološke serije: dječije scene, čuda i Hristova muka. Brojne koptske freske sačuvane su u egipatskim manastirima sve do danas - posebno u Manastiru svetog Jeremije u Saqqari i na arheološkom nalazištu Bawita. Freske su dobro očuvane, sadrže jasne tonove i vjerovatno su zasnovane na sirijskoj školi izrade freski.[8]
Ikonopis[uredi | uredi izvor]
.jpg)
U 5. vijeku, dolazi do razvoja slikanja ikona na drvenoj podlozi. Historijski gledano, ikonografija se temeljila na tradiciji prikazivanja rimskih careva i orijentalnoj tradiciji prikazivanja mrtvih. Pojava ikona povezana je i sa padom plastičnog prikazivanja likova. Slike svetaca iz ranih hodočasničkih vremena pripadale su predmetima koje su hodočasnici donosili sa svetih mjesta. Ikonografija se tako rodila u palestinsko-sirijskom teritorijalnom krugu, gdje je prvobitna ranohrišćanska simbolika postepeno nestajala i gdje je tzv. sirijski stil prikazivanja Hrista kao bradatog, tamnokosog muškarca - tj. grube osobe za koju nisu važne ljepota već kvaliteti. Ali u isto vrijeme, isključivi interes za prikazivanje duhovnih stvari i alegorija bio je u suprotnosti sa prikazom stvarnosti. Ikone su se prvobitno uglavnom služile principom frontalnosti, koji je prikazivao simetrične figure i lica, podijeljene na pola nosem. Nos je ponekad bio pomaknut, zbog čega je slika izgubila svoju plastičnost i reljef. Kasnije su stvorene dinamičnije scene koje nisu održavale frontalnost. Oči su bile važan element pri slikanju ikona.
Mnogi su umjetnici radili kod kuće i koristili modele za prikazivanje svetaca, koji su imali najsličnija obilježja svecima. Za razliku od svojih drevnih prethodnika, bizantijski umjetnici više nisu prikazivali svoje predmete kao predmete koji prikazuju ljudsku (fizičku) ljepotu, već kroz alegoriju pronalazili su njegovu duhovnu stranu i svojstva. Najpoznatije ikone iz ovog perioda sačuvane su u manastiru svete Katarine Aleksandrijske. Obojani su voskovima u boji - enkaustičnim, što dolazi iz starije egipatske tradicije. Najstarija sačuvana ikona Hrista Pantokratora dolazi sa Sinaja, ali i prikazi s motivom Hristovog djetinjstva. U periodu između V do VII vijeka vjerovatno dolazi i ikona Majke Božije koja stoji između svetih Teodora i Georgija, kao i ikona iz VII vijeka sa prikazom svetog Petra s medaljonima zajedno sa Hristom, Marijom i apostolom Ivanom. Vrsta ikone deisis kasnije se pojavljuje u sličnim prikazima. Iz 7. vijeka dolazi slika Djevice Marije Agiosoritisse (zagovornice), koja je jedna od rijetkih tema koja Mariju ne prikazuje kao Majku Božiju. Nekoliko ikona sirijskog i koptskog porijekla mogu se naći u zapadnim muzejima i Kijevu.[6][9]
Hrišćanska tradicija iz 8. vijeka već opisuje apostola Luku kao prvog ikonografa, koji je naslikao portret Bogorodice sa djetetom. Ovaj događaj ilustrirali su bizantijski umjetnici, poput iluminatora knjige besjeda (homilija) iz 11. vijeka koja se sada nalazi u zbirci Grčke patrijaršijske biblioteke u Jerusalimu. Na minijaturi se vidi kako apostol Luka sjedi i pažljivo reproducira osobine svojih modela na ploči koju drži u krilu. Ikona koju slika je u dobro poznatom Hodegetrija stilu, u kojoj Bogorodica drži Hrista na lijevoj ruci i gestikulira prema njemu desnom rukom, dok dijete sjedi blagosiljajući desnom rukom istovremeno držeći svitak u drugoj.[10] Druge legende kažu da je prvu Hristovu sliku načinio Poncije Pilat, ili kao "prvu ikonu" označavaju otisak Hristovog lica - tzv. Abgarov mandilion. Euzebije iz Cezareje, koji je živio u 4. vijeku, već govori o kralju Abgaru u svojoj crkvenoj historiji. Kralj Abgar V (koji je umro približno 50. godine nove ere) poslao je pismo Isusu tražeći da dođe i izliječi ga od njegove bolesti. Kasniji pronađeni sirijski rukopis apostola Tadeja također spominje u priči naslikanu Hristovu sliku, koja je kasnije transformirana u otisak ruke na peškiru u izveštaju iz 6. vijeka koji je iznio Evagrije Sholastik.[11] Materijal je ostao u Edesi do 944. godine, kada je po naredbi cara Konstantina VII Porfirogeneta povodom vojnih uspjeha nad Arapima odnesen u Konstantinopolj, a odatle 1204. na zapad nakon Četvrtog krstaškog rata.[10]
U 5. vijeku pojavljuje se prvi spomen slike Djevice Marije naslikane za njenog života. Teodor Predavač (Teodor Lektor) u 6. vijeku izjavio je u svojoj crkvenoj historiji da je supruga cara Teodozija II Eudokija poslala carevoj sestri, augusti Pulheriji iz Jerusalema, sliku Bogorodice, čiji je autor također trebao biti apostol Luka. Prema italijanskom arheologu Margheriti Guarducci, ikona Djevice Marije pripisana je Luki, velikoj kružnoj ikoni koja je bila postavljena na veliku pravougaonu ikonu Majke s djetetom kada je stigla u Konstantinopolj. Ova kompozitna ikona je kasnije postala historijski poznata kao Hodegetrija. Ikonu je iz Konstantinopolja trebao odnijeti posljednji latinski car Balduin II Kurtenejski i trenutno je smještena iznad glavnog oltara benediktinske opatije u Montevergineu u Italiji. Međutim, ikona je u nekoliko narednih vijekova više puta prefarbana, pa je teško odrediti kako je izgledala izvorna slika Marijina lica.
U kasnijoj tradiciji, broj ikona Djevice Marije koje se pripisuju Luki znatno će se umnožiti poput: Salus Populi Romani, iveronska Bogorodica sa Svete gore (pogledaj galeriju), Hodegetrija, ili ikona Majke Božije iz manastira Sumele u današnjoj Turskoj.[11][12] Jedna od napoznatijih sačuvanih ikona iz kasnije tradicije na kojoj je prikazan apostol Luka kako crta ikonu Bogorodice sa djetetom potječe iz 17. vijeka, a čuva se u manastiru Morača u Crnoj Gori.[13]
Za Bizantince su pravi portreti svetaca bili skup prepoznatljivih obilježja: odjeća i atributi uglavnom su označavali kategoriju, dok je za istaknute svetitelje vrsta portreta i u nekim slučajevima atribut ukazivali na pojedinca. Ove osobine sačinjavale bi podcrtane slike ili mozaik, koje bi umjetnik dovršio bojama, isticanjem i sjenčanjem, te pozadinom u raznolikim stilovima.[10]
- Galerija ikonopistva
-
Ikona svetog Petra iz 7. vijeka, manastir svete Katarine na Sinaju -
Ikona svetoga Jovana Krstiteľja, enkaustika, 4. víjek -
Ikona iveronske Bogorodice sa Svete gore, Grčka -
Prikaz Bogorodice između dva sveca, ikona iz manastira svete Kataríne, 7. vijek -
Ikona svetih Sergia i Vaha iz prelaza 6. u 7. vijek -
Isus Hrist, koptska freska iz arheološkog nalazišta Bawita u Egiptu -
Apostoli Luka i Marko, ilustracija iz Codexa Washingtonensis, 4. 6. vijek -
Bogorodica na bizantijskoj tkanini iz 6. vijeka, Egipat -
Freska iz koptskog manastira Bawit -
Ikona iz 6. vijeka s motívama narodnog Hrista i anđeoskog upozorenja protiv progona ili klanjanja trojici mudraca, manastir svete Katarine, Sinaj
.jpg)
Iluminacija[uredi | uredi izvor]
Tokom 6. vijeka vrste knjiga koje su bile ukrašavane i ilustrovane slikama su gotovo isključivo biblijske - posebno evanđelja, ali iz nekog razloga i Knjiga postanka. Knjige su pisali visokokvalifikovani kaligrafi na posebno obrađenoj životinjskoj koži poznatoj kao pergament (grčki: pergamene). Najskuplja i razmetljivija obrada koju je knjiga mogla dobiti bila je da bude napisana srebrnim ili zlatnim slovima na pergamentu, koji je bio obojen bojom "purpura" koja se obično koristila za tekstil i koja je u ovom periodu bila rezervirana za carsku upotrebu. Na taj način stvoreni su novi rukopisi i kopije starijih djela, tzv. "ljubičasti rukopisi" (napisani na ljubičastom pergamentu). Značajna djela su: Rabula evanđelje i Rossano evanđelje, Bečka knjiga stvaranja, naučni radovi - bečka i napolitanska dioskura i pariski fragment Sinope.[14] U 6. vijeku objavljena je Aleksandrijska svjetska hronika sačuvana samo u obliku fragmenta - Goleniščev papirus.[15]
Rossano evanđelje (poznato i po svom latinskom nazivu Codex Rossannensis) je rukopis urađen na ljubičastom pergamentu, a čuva se u katedrali u južnom italijanskom gradu Rossano. Potječe iz 6. vijeka i sadrži niz novozavjetnih slika. To su najčešće figuralni prikazi ekspresionističkog karaktera, sa ukupno 188 listova. Tekst je napisan srebrnom bojom na ljubičastom pergamentu i sadrži nekoliko ilustracija na cijeloj stranici, koje dijele stranice na dva dijela. Njene slike su sakupljene zajedno kao ilustracije na početku knjige. Najkarakterističnije su scene iz Hristovog života (pogledati galeriju) koje zauzimaju gornji dio stranice, a posmatrane su iz donjeg dijela stranice od gestikuliranjućih figura koje drže svitke na kojima su napisani tekstovi. Promatrači su prepoznati kao starozavjetni autori, a tekstovi koje drže citati su iz njihovih djela koja se mogu uzeti za proricanje gore zabilježenog događaja iz Novog zavjeta. Zajedno sa Codex Sinopensis, to je najstarije sačuvano grčko ilustrirano evanđelje (Septuagint).[14] Sadrži tekstove iz Matejevog i Markovog evanđelja. Rossano minijature oslikane su izvanrednom profinjenošću i ekonomičnošću. Poput ilustracija u Bečkoj knjizi stvaranja, oni opisuju narativnu akciju u nekoliko uvjerljivih gesta. Helenistički naturalizam preživljava u mehkom, istaknutom odjevnom predmetu, dramskoj akciji i detaljima postavljanja. Naprimjer, Hristovo suđenje prikazano je kao autentični sudski postupak. Ipak, u rukopisu je evidentno slabljenje klasične uvjerljivosti i snage. Na stranici sa prikazom svetog Marka, personifikacija i vrtni zid izgledaju spljošteno i pokazuju tendenciju ka apstraktnom uzorku. Rossanovo evanđelje je već bilo blago katedrale kad ga je napuljski novinar Cesare Malpica prvi put primijetio 1845. godine.[16]
Bečka knjiga stvaranja je usko povezani, a možda istog porijekla i iz istog vremenskog peioda kao Rossanovo evanđelje. To je najstariji dobro sačuvani iluminirani rukopis za kojeg se zna da sadrži biblijske scene. U njemu se koristi kontinuitet friza u svitku. U kontinuiranom prikazu poput ovog, dvije ili više scena iz priče predstavljene su u jednom okviru. Ovo će postati uobičajeni oblik pripovijedanja u srednjovjekovnoj umjetnosti.[17]
Značajan rukopis iz ovog vremena je i botanička enciklopedija poznata po svom latinskom nazivu De Materia Medica u kojoj je naveden popis izgleda, svojstava i medicinske upotrebe biljaka. Napisao ju je grčki liječnik Pedanija Dioscoride, koji je najvjerovatnije putovao zajedno sa rimskom vojskom. Njegov rad bio je prvi sistematski tretman takvog materijala i u svoje vrijeme bio je visoko cijenjena naučna studija. Naredne generacije pisara i profesionalnih pisaca dokumenata kopirali su ovo naučno djelo.[5] Knjiga je postala preteča kasnijih savremenih farmaceutskih priručnika. U srednjem vijeku knjiga je bila objavljena na latinskom (Codex Medicus Graecus), grčkom i arapskom jeziku. Mnogi ilustrirani rukopisi sačuvani su nakon mnogih prerada i napomena iz arapskih i indijskih izvora sve do danas. Jedan od najpoznatijih, bogato ilustriranih tzv. Dioscurides Costantinopolitanus (Bečki dioskurid), urađen je u Konstantinopolju između 512. - 513. godine kao prezentacija za princezu Julijanu Aniciju. Kodeks započinje serijom minijaturnih portreta (od Dioskure do princeze Anicije) i sadrži nekoliko crteža biljaka s opisima. Julijana Anicija je prikazana između dvije personifikacije, Velikodušnosti i Mudrosti. Njihov je stav jednostavan i prirodan, a likovi se ugodno ističu u tamnoplavoj pozadini. Uokvirivanje portreta je posebno lijepo urađeno.[18] Kasnije djelo Dioscurides Neapolitanus (Napuljski dioskurid) zasniva se vjerovatno na istom izvoru kao i Bečki dioskuridi, što pruža realnije, ali i manje prikaze slabijeg kvaliteta. Ovaj trend ukazuje na pad kvaliteta bizantijske iluminacije u periodu koji je vodio do ikonoklazma.[19][20]
Laurentinska biblioteka u Firenci posjeduje sirijski rukopis poznat pod nazivom Rabbula evanđelje, koji je 586. godine u mezopotamskom samostanu Beth Mar Yohanna izradio monah po imenu Rabbula. Gotovo svaka stranica uokvirena je velikim arhitektonskim crtežom, visokim trijemovima poduprtim krhkim i elegantnim debelim stubovima. Na fasadi ili oko ovih građevina nalaze se grupe ptica, životinja i drveća, zatim male scene čiji se predmeti prenose iz svetih tekstova. Pred kraj rukopisa nalazi se nekoliko kompozicija većih dimenzija, od kojih jedan prikazuje jedan od prvih primjera raspeća. Teme o kojima se govori u rukopisima su brojne: mnoge pripadaju Starom zavjetu, ali i Novom zavjetu i ranoj historiji hrišćanstva (lapidiranje svetog Petra ili obraćenje svetog Pavla). Na kraju rukopisa nalazi se velika i lijepa iluminacija koja zauzima cijelu stranicu, a u gornjem dijelu nalaze se dva medaljona koji sadrže slike sv. Ane i Simeona; ispod njih je Hrist, Djevica Marija, sveti Jovan Krstitelj, sveštenik Zaharija i sveta Elizabeta. Ikonografija djela je svojstvena, a boje su živahne i dinamične.[6][8][21]
- Galerija iluminacije
-
Rossano evanđelje: Jerusalem. desno: izgon iz hrama -
Rossano evanđelje, iscjeljenje slijepih -
Rabbula evanđelje, razapinjanie Isusa Hrista -
spis Napolitanski dioskurid iz prelaza 6. u 7. vijek -
spis Napolitanski dioskurid iz prelaza 6. u 7. vijek -
spis Bečki dioskurid, manuskript spisa De Materia Medica iz 6. vijeka (približno 515. godine), galerija ptica, rad je napisan za princezu Aniciju Julijanu -
Paríska sirijska biblija, 7. vijek, Mojsije pred faraonom -
Bečka knjiga stvaranja, príča o Jakubu -
Bečka knjiga stvaranja, sveti Josip u zatvoru -
Bečka knjiga stvaranja, odlazak svetog Josipa -
Bečka dioskurida, mahovka -
Bečka dioskurida, oleander -
Bečka dioskurida, kapari -
Bečka dioskurida, ptice -
londonske kanonske ploče iz 6 - 7 vijeka -
Rossano evanđelje, Isus Hrist pred Poncijem Pilatom -
Bečka knjiga stvaranja, Rebeka kraj izvora
Mozaici[uredi | uredi izvor]
Mozaička umjetnost cvjetala je u Bizantijskom Carstvu od 6. do 15. vijeka. Dok su u antici zidovi i podovi obično bili ukrašeni jeftinijim oslikanim scenama, bizantijska estetika favorizirala je raskošniji, blistaviji efekt mozaičkih ukrasa. Mozaici nisu bili bizantijski izum, ali su bizantijski mozaičari proširili tehničke mogućnosti pri izradi mozaika. Počeli su ih koristiti na zidnim površinama kao vrstu tehnike slikanja u kamenu. Za razliku od tradicionalnih zidnih slika, mozaici su stvarali blistavi, svjetlucavi efekt koji je pružao uzvišeni osjećaju duhovnosti. Mozaička tehnika bila je skuplja od tradicionalnog zidnog slikanja, ali njezini su efekti bili toliko poželjni da je po mišljenju bizantijske elite vrijedilo uloženog troška. Mozaičke slike savršeno su odgovarale bizantijskoj kulturi, koja je isticala autoritet jedne, istinske religije. U 6. i 7. vijeku, zajedno sa izgradnjom novih hramova, povećala se i primjena mozaičke umjetnosti. Značajniji i bogatiji hramovi obično su bili bogato ukrašeni, a mozaici su izloženi na zidovima kao impresivna djela u velikim kompozicijama s jasnim detaljima. Tehnika izrade mozaika objedinjavala je uklapanje malih komada kamena i stakla (tessere). Kada se zajedno skupe, tessere stvaraju efekat sličan boji u kojem se različite boje stapaju jedna u drugu stvarajući sjene i osjećaj dubine. Bizantijski umjetnici često su postavljali zlatnu podlogu iza prozirnih staklenih tessera, tako da se čini da mozaici odašilju misterioznu vlastitu svjetlost. Ova igra svjetlosti dodaje osjećaj drame i duhovnosti slikama koje su odgovarale simbolici i magiji svojstvenim bizantijskoj vjerskoj ceremoniji.[21] Obično su izbjegavane teme u kojima je dolazilo do velikog broja preklapajućih likova. Suprotno tome, više su se izrađivale statične vrste mozaičkih slika. Mozaičari su se držali statične smirenosti i pravilnosti u kojoj su likovi mogli biti raspoređeni bez narušavanja ujednačenog rasporeda u mozaičkim prikazima. Da ne bi narušili ravnotežu izgleda, ponekad su stavljali istu figuru na obje polovine slike. Ovaj princip simetrije sačuvan je u bizantijskoj umjetnosti još od antike.
Dok se tokom srednjeg vijeka broj nijansi povećavao da bi se postigao izgled freske, u Justinijanovom se razdoblju raznolikost nijansi koristi samo u malom broju, uglavnom se koristi kontrast, a zatamnjenje se zanemaruje. Obrise tijela i crte lica tako je često pratila crna linija, što je činilo sliku izraženijom. Budući da se mozaik vidi iz daljine, hrapavost kontrasta gubi se u ukupnoj harmoniji djela, a sve se istodobno ističe neusporedivom energijom. Likovi su se isticali uglavnom na plavoj ili zlatnoj pozadini, koja je imala nebeski ili mistični karakter. Upotreba plave pozadine postupno se povlačila. Tehnološki napredak (tessere lakše težine i novi recept za izradu cementa) olakšao je zidne mozaike nego što je to bio slučaj u prethodnim vijekovima, kada su favorizirani podni mozaici.
Neki bizantijski mozaici iz ranog perioda nisu sačuvani do danas, jer su bili uništeni zbog ratova ili protivnika ikona u periodu ikonoklazma. Mozaik je također bio bizantijska izvozna roba i ukrašavao je mnoge građevine na zapadu kao i u muslimanskom svijetu.
Ravenna[uredi | uredi izvor]
Najljepši i najbolje očuvani mozaici iz 5. i 6. vijeka nalaze se u italijanskom gradu Ravenni. Lokalni mozaici stvoreni su za vrijeme vladavine ostrogotskog kralja Teodorika Velikog. U njima se iznenađujuće malo obraćala pažnja na događaje iz Starog i Novog zavjeta, te na mnogo načina nose izvorne elemente ranohrišćanske simbolike.
Vjerovatno najljepši je mozaični ukras u bazilici sveti Vitale, koji predstavljaju izuzetan primjer umjetničkih aktivnosti iz vremena vladavine Justinijana. Ova bazilika koja je potpuno prekrivena mozaicima i mramorom ima malo pandana u bizantijskoj umjetnosti. Neposredno nakon ulaska u baziliku, posjetilac se suočava sa dvije velike kompozicije od historijskog značaja - tzv. carske mozaike. S jedne strane je Justinijan I okružen uglednicima i vojnicima, s druge strane je carica Teodora, sa svojom pratnjom. Na oba mozaika glavni protagonisti nude poklone crkvi. Ovi mozaici često se smatraju portretima, a njihov kvalitet i detalji trebaju izazvati osjećaj slavlja i veličine kod publike. Bogato i zamršeno ukrašena je apsida hrama, a na svodu su prikazani Jagnje božije sa anđelima i svodovima koji nose medaljone s likovima svetih apostola. U apsidi uočljiv je prikaz donatora, biskupa Ecclesiusa sa modelom njegove crkve, tema koja će kasnije postati veoma poznata u kasnijim bizantijskim mozaicima. Nasuprot njega stoji sveti Vitale kojem je crkva i posvećena. U sredini je Hrist koji sjedi na globusu predstavljen u starom maniru bez brade.[22]
Mozaici imaju širok spektar intenzivnih boja. Istaknut je linearni princip koji podsjeća na nespretan crtež. Lica su orijentalna ili semitska, ali urađena u prepoznatljivom ikoničnom stilu.
Mozaici u bazilici di Sant'Apollinare Nuovo (pogledati galeriju) su također izvanredne ljepote i kvaliteta. Međutim, tamošnji ukrasi nastali su u dvije faze - prva ostrogotska, a druga - bizantijska. Stoga su, nakon osvajanja Ravenne, neke od izvorno arijanskih (ostrogotskih) slika bile izmijenjene.[23] Iz Teodorikovog vremena potječu mozaici iz gornja dva preklopljena reda na bočnim stranama broda. U srednjem redu između prozora prikazani su sveci, proroci i apostoli na zlatnoj podlozi. Najviši red sastoji se od malih panela na kojima su prikazana Hristova čudesna izlječenja bolesnika. Hrist je ovdje prikazan na jednom mozaiku bez brade - za razliku od istočnjačkog tipa (sirijski tip obrastao u bradu). Na drugoj strani građevine nalaze se scene iz Hristovih pasija, koje međutim ne prikazuju tipične bolne scene, ali nakon Judine izdaje prelaze u Uskrsnuće. Najniži red potječe iz bizantijskog doba u kojem je na jednoj strani prikazana duga povorka ženskih svetaca, a na drugoj muških svetaca i svi nose mučeničke krune. Sve ove prikazane scene odvijaju se na vrhu arkada jednog broda bazilike. Ovi mozaici iz dva najniža reda sugeriraju završetak ili izmjenu postojećih mozaika iz Teodorikovog vremena, s namjerom da se unište sva sjećanja na taj period. Tu i tamo još se mogu vidjeti ostaci figura koje su nestale.
Također iz Justinijanovih vremena, bazilika svetog Apollinarija u Classi u svojoj apsidi ima mozaik u kojem su dvije ikonografske kompozicije smještene u jednu. Uokviren krugom plavog neba preplavljenog zlatnim zvijezdama, veliki dragulj s okovanim krstom, simboličan za Preobraženje, na ukrštenim rukama nosi Hristovo lice. Iznad krsta pojavljuje se ruka božija. Uz krst su uokvireni likovi Mojsija i Ilije, uobičajeni za scene Preobraženja, a ispod njih tri ovce predstavljaju apostole Petra, Jakova i Pavla, također tradicionalne u ovoj ikonografiji. Donji dio mozaika prikazuje idiličan krajolik koji može predstavljati raj, a sveti Apollinarij nalazi se između dva reda ovaca i simbolizira apostole. Iznad svoda prikazane su ovce koje izlaze iz Jerusalema i Betlehema, a iznad toga je opet Hrist sa simbolima četiri evanđelista. Mozaici između prozora i lijevo i desno na donjem dijelu luka primjer su iz četvrtog razdoblja ravenskih mozaika približno 677. godine.
Iz Justinijanovog vremena nalazimo i veoma neobičan mozaik u Arhiepiskopskoj kapeli (pogledati galeriju), ali restauriran po originalnom uzorku. Na njemu je prikazan Isus kao ratnik gazeći zmaja i zmiju i iznad, u svodu, nalaze se ptice sa pozadinom urađenom od zlatnih tessera. Četiri anđela drže Hristov monogram, dva križa koja se sijeku između anđela, te četiri simbola evanđelista. Lukovi su ispunjeni medaljonima apostola kao i muških i ženskih svetaca. Nakon Justinijanove smrti svod kapele je dodatno ukrašen mozaicima i predstavlja još jedan primjer iz četvrtog perioda bizantijske umjetnosti u Ravenni.[22] Mozaici majstora iz Ravenne mogu se naći i u Poreču, a bizantijski utjecaj na italijansku umjetnost dalje se očitovao u rimskim papinskim građevinama (bazilika Kozme i Damjana, San Venanzio ili Santa Maria Antiqia).[23]
Solun[uredi | uredi izvor]
U solunskim crkvama i bližoj okolini sačuvani su neki od mozaika iz 6. i 7. vijeka. Najznačajniji mozaici se nalaze u bazilici svetog Dimitrija i Muzeju bizantijske umjetnosti u Solunu. Bazilika svetog Dimitrija je poznata po šest postojećih mozaičkih panela, koji potječu iz razdoblja između najnovije rekonstrukcije (624 - 629) i početka uništavanja ikona i mozaika sa likovima svetaca tokom bizantijskog ikonoklazma 730. godine. Ovi mozaici prikazuju svetog Dimitrija sa sveštenicima odgovornim za obnovu crkve (tzv. osnivači, ktitori) i sa djecom. Natpis ispod jednog od mozaika veliča carstvo nebesko zbog spašavanja naroda Soluna od paganskog slavenskog napada na grad 615. godine. Drugi izvanredni mozaički prikazi, za koje je zabilježeno da su prekrivali unutrašnjost bazilike nakon uklanjanja premaza od gipsa, izgubljeni su ili tokom četiri vijeka kada je djelovala kao džamija za vrijeme osmanlijske vladavine (1493–1912) ili u velikom solunskom požaru 1917. godine koji je uništio veći dio grada.[24] Mozaik u kojem je prikazan sveti Dimitrije okružen crkvenim (desno) i svjetovnim (lijevo) vladarima grada (slika lijevo) otkriven je tokom restauratorskih radova prilikom rušenja zida kojeg su Turci sagradili s desne strane oltara bazilike. Svetac je prikazan kako drži ruku na ramenima sveštenika, izražavajući svoju dobročinstvo. Na dnu mozaika nalazi se natpis: "Najsretniji Hristov mučenik, koji voli grad, okružen je brigom stanovnika i gostiju grada." Drugi mozaik u kojem je prikazan sveti Dimitrije sa djecom nalazi se u zapadnom dijelu oltara. Dječija lica imaju individualne crte lica, a mozaik je vjerovatno zavjetna slika roditelja u znak zahvalnosti za ozdravljenje djece. Svetac drži ruku na ramenu jednog od njih, a drugog podiže otvorenim dlanom. Ovaj gest vjerovatno uobičajeno prikazuje sveca tokom molitve. Ovo je jedan od najstarijih mozaika u bazilici (vjerovatno napravljen odmah nakon obnove sredinom 7. vijeka). Prikazuje sveca kao mladića idealiziranih crta lica i kratke, ravne plave kose, odjevenog u tuniku i luksuzni ogrtač.[14][25][26][27]
Konstantinopolj[uredi | uredi izvor]
Konstantinopolj koji je posebno za vrijeme vladavine Justinijana I bio središte umjetničkog stvaralaštva u Bizantijskom Carstvu, bio je veoma značajan i za izradu mozaika.[28] Angažirajući 10.000 zanatlija za izgradnju i ukrašavanje Haja Sofije, Justinijan I je također osnovao nebrojene radionice za slikanje ikona, freski, rezbarenje slonovače, obradu emajlom i izradu mozaika u ovom gradu. Prema pisanju historičara umjetnosti H.W. Jansona i Anthony F. Jansona:
Za vrijeme njegove vladavine, "Konstantinopolj je postao umjetnička i politička prijestolnica carstva .... Spomenici koje je sponzorirao imaju veličinu koja opravdava tvrdnju da je njegovo doba bilo zlatno doba."
Mozaici iz Velike palate u Konstantinopolju koji potječu iz 6. vijeka zanimljiva su kombinacija scena iz svakodnevnog života (posebno lova) s paganskim bogovima i mitskim bićima, ističući još jednom da paganske teme nisu u potpunosti zamijenjene hrišćanskim u bizantijskoj umjetnosti. Druga svjetovna tema za umjetnike mozaika bili su carevi i njihovi supružnici, koji su često bili prikazivani u ulozi poglavara Istočne crkve.[29] U Istanbulu se danas nalazi muzej posvećen mozaicima iz Velike palate.
Bliski istok[uredi | uredi izvor]
Nekoliko visokokvalitetnih mozaika iz Justinijanskog perioda može se naći na Bliskom istoku, na područjima Palestine, Gaze i Sirije. Veliko središte bizantijske umjetnosti na istoku bio je posebno samostan svete Katarine na planini Sinaj, koja i danas ima sačuvane neke od mozaika. Mozaik Preobraženja Gospodnjeg potječe iz 540. godine, te Madabska karta koja prikazuje Svetu zemlju. Madabska mapa trenutno sadrži 750.000 mramornih kockica, otprilike trećinu originalnog djela. Najstarija je postojeća karta na kojoj je prikazano područje od libanskog grada Tira do egipatske delte. Izvorno je bila podni mozaički ukras u bizantijskoj crkvi. U gradu Madabi, koji je smješten 32 kilometra južno od glavnog grada Jordana, Amana otkriveno je još pet bizantijskih crkava, sve sa lijepim mozaičkim ukrasima. To je dovelo do toga da je Madaba proglašen "gradom mozaika". Madabska karta urađena je u raznobojnim mozaičkim kockicama, a najznačajnija područja i gradovi označeni su sa 150 grčkih natpisa.[30] Bizantijski mozaici se također nalaze u ruševinama izgorjelog hrišćanskog hrama u Hiposu u Galileji. Šareni mozaici ovdje prikazuju Hristovo čudesno razmnožavanje riba. Pored dvije ribe i pet kruhova u apsidi, mozaik u brodu prikazuje dva reda po tri različite veličine riba. Također, tu su i mozaički prikazi sa korpama nara, jabuka i cvijeća.[31][32] Neki mozaici su stvoreni da pruže informacije o određenim mjestima, datumima njihovog doniranja ili njihovim donatorima. Stoga su manje vizuelno značajni i njihova vrijednost leži više u pruženim informacijama. Međutim, mozaici su ukrašavali i hramove izgrađene na mjestima povezanim sa Hristovim životom. Međutim, nakon pada levantinskih teritorija u arapske ruke nakon bitke na rijeci Jermuk, glavna pažnja bila je prebačena na središnji dio Bizanta. Očuvani mlađi mozaici iz ovog perioda nalaze se na Kipru kao ukrasi hramskih apsida u Panagia Angeloktistos i Panagia Kanakaria. Na ovim mozaicima su prikazani Bogorodica i dijete, obično zasnovane na nepoznatom, moguće sirijskom obrascu.
.jpg)
Bizantijske crkve nastavile su antičku tradiciju izrade podnih mozaika na mjestima poput planine Nebo u zapadnom Jordanu, srednjovjekovnom mjestu hodočašća za koje se vjeruje da je mjesto gdje je Mojsije umro. Crkva svetih Lota i Prokopija (osnovana 567.) ima bogato popločan pod koji prikazuje aktivnosti poput berbe grožđa. Naizgled obična svjetovna aktivnost poput berbe grožđa mogla bi biti simbol vinske komponente Euharistije. Još jedan podni mozaik na planini Nebo (približno 530.) prikazuje četiri reda muškaraca i životinja (slika lijevo). U prva dva reda prikazane su scene lova u kojima muškarci uz pomoć pripitomljenih pasa love velike mačke i divlje svinje. U donja dva reda, životinje se čine pripitomljenijima, mirno jedu voće sa drveća dok ih pastir promatra s lijeve strane; nose povodce koje su vukli njihovi ljudski gospodari. Među pripitomljenim životinjama su deva i ono što izgleda kao zebra i emu. Kao i u Crkvi svetih Lota i Prokopija, ovaj mozaik vjerovatno ima religioznu poruku ispod svoje naizgled svakodnevne tematike.
Događaj koji zaslužuje da se izdvoji iznad ostalih, kako zbog njegove osobite važnosti u historiji bizantijske pobožnosti i teologije, tako i zbog njegovog posebnog značaja za doktrinarno opravdanje ikona jeste Preobraženje Hristovo (na grčkom poznato kao metamorphosis). Najranija poznata slika na kojoj je prikazan ovaj događaj jeste mozaik iz 6. vijeka, a nalazi se u apsidi Manastira svete Katarine na planini Sinaj.[13] Upravo u ovom manastiru nalaze se neki od važnih mozaika iz Justinijanove ere (oko 548-565). Prikaz Preobraženja Isusa Hrista na zlatnoj pozadini označava natprirodnost događaja. Hrist koji stoji u središtu kao žarišna tačka, okrunjen je aureolom i okružen mandorlom dok njegovi apostoli iz strahopoštovanja promatraju događaj. Apsida je okružena vrpcama koje sadrže medaljone biblijskih apostola i proroka i dvije savremene ličnosti koje su identificirane kao opat Longinos i đakon Ivan.[21]
Historičar umjetnosti André Grabar za ovaj mozaik izjavio je:
Aureola svjetlosti okružuje Hrista, koji je preobražen i tako očituje svoje božanstvo, dok su trojica apostola koja su prisutna u ovoj teofaniji predstavljeni kao vizionari, koji padaju na koljena ili ih baca natrag tajanstveno svjetlo.
Isti kvalitet zadržao se na ikonama i mozaicima na kojima je prikazano Preobraženje Hristovo proizvedenim u Konstantinopolju vijekovima kasnije.[13]
- Galerija mozaika
-
Mozaik u Arhiepiskopskoj kapeli, Ravenna -
Detalj podnog mozaika iz Velike palate u Konstantinopolju na kojem su prikazane scene iz dnevnog života i mitologije -
Scena lova, Velika palata, Konstantinopolj -
Mozaici iz vremena Justinijana I, Haja Sofija -
Panorama mozaika lijevog bočnog zida u bazilici Sant Apollinaire Nuovo u Ravenni -
Panorama mozaika desnog bočnog zida u bazilici Sant Apollinaire Nuovo u Ravenni
Skulptura[uredi | uredi izvor]
Aktivnost izrade monumentalnih skulptura u Istočnom Rimskom Carstvu počela je opadati u 4. vijeku i svoje mjesto u historiji umjetnosti nije povratila sve do 12. vijeka. Razlog tome je da su hrišćani u to vrijeme bili sumnjičavi prema samostojećim kipovima, povezujući ih s paganskim bogovima koje su smatrali lažnim. Tokom ranohrišćanskog i bizantijskog razdoblja aktivnost izrade skulptura se srozala na zanatsku umjetnost i izradu malih predmeta: reljefni sarkofazi, spomen ploče od slonovače (diptih, triptih), crkveni namještaj i pribor i slično. Uprkos ovom velikom smanjenju obima medija, nastala su djela izvrsne vještine prilikom izrade koja su odražavala, čak i u hrišćanskim vremenima, paganske i klasične ideale ljepote.[17] Nakon oštećenja uzrokovanih požarom tokom Nika ustanka 532. godine, car Justinijan I dao je da se obnovi glavni konstantinopoljski trg Augustaion. Jedna od građevina koje su obnovljene bila je zgrada senata sa trijemom od šest ogromnih mramornih stubova.[34] Glavna karakteristika Augustaiona, a ujedno i jedan od simbola grada bio je Justinijanov stub (slika desno) okrunjen bronzanim kipom postavljenim 543. godine.[33] Ispred ovog stupa stajali su kipovi tri barbarska kralja u pokornom položaju. Također, postojao je i stub sa srebrnim kipom rimske carice Elije Eudoksije (supruge cara Arkadija) koji je bio postavljen na sjeveroistočnoj strani Augustaiona, ispred zgrade Senata. Njegov temelj je sačuvan i danas se nalazi u dvorištu Haja Sofije.[34]
Tokom vladavine Justinijanove i Heraklijeve dinastije vajari su slijedili princip pojednostavljivanja oblika, koji je bio posebno usmjeren na to da ikonografiju učine čitljivijom. Likovi su bili prikazivani u hijerarhijskoj veličini, ne kao pojedinci već kao nositelji funkcija, što dokazuju stereotipna lica, velikih bezizražajnih očiju s naglaskom na atribute moći.[17]
Dobar primjer nastavljanja sa grčko rimskim klasičnim idealima u umjetnosti je diptih arhanđela Mihajla (slika lijevo), koji je vjerovatno urađen u Konstantinopolju početkom 6. vijeka. Prototip pri izradi ove skulpture od bjelokosti vjerovatno je bila rimska božica pobjede Viktorija. Lepršave klasične, ali naturalističke draperije, nježno urezana krila, te oblik lica i frizure pripadaju predhrišćanskoj tradiciji.
Ipak, snaga koju on najavljuje nije od ovoga svijeta, niti naseljava ovozemaljski prostor. Arhitektonski prostor nasuprot kojem se pojavljuje izgubio je svu trodimenzionalnu stvarnost, odnos arhitektonskog prostora prema njemu je čisto simbolične i ukrasne prirode, tako da izgleda kao da lebdi, a ne da stoji (primijetiti položaj stopala na stepenicama), te položaj žezla koji drži u lijevoj ruci. Upravo je ovaj bestjelesni kvalitet, koji se prenosi kroz klasično harmonične forme, ono što mu daje tako uvjerljivo prisustvo. Glatke obline ističu izduženi oval glave i tako pojačavaju njen apstraktni, onostrani karakter. Ne samo pojedinačna osoba već i samo ljudsko tijelo ovdje prestaje biti opipljiva stvarnost. Sve ovo ukazuje na tok stilskih promjena, čime se grčko rimska tradicija izrade skulpture lagano gasi u historiji, a započinje srednjovjekovna era.[17][35]
Ova stilska promjena gotovo je dovršena u diptihu Anastasija (slika lijevo), koji predstavlja cara Anastazija I kao konzula. Obučen je u trijumfalnu carsku odjeću (trabeja), sjedi na prijestolju u obliku lavljih nogu, a njegov kvazi božanski status najavljen je oreolom u obliku školjke postavljenim iza glave. U desnoj ruci svečano drži maramicu (mappa) koju priprema baciti kao signal za početak igara prikazanih u areni ispod njega. U lijevoj ruci je kratko žezlo na čijem vrhu je orao, koji krilima na glavi drži malu bistu uokvirenu vijencem. Prijestolje je ukrašeno medaljonima koji predstavljaju živopisno ovjenčane personifikacije Rima i Konstantinopolja i gorgonejama kao amajlijama koje štite od sila zla. S njegove obje bočne strane stoje krilate Viktorije kao simboli pobjede, stojeći na globusima i noseći na glavama vijence sa bistama. Mutacija klasičnog naturalizma u ovom diptihu mnogo je naprednija (podsjetnik da se proces ne odvija ravnomjerno na istom historijskom frontu ili istim tempom). Figura cara na oba panela uzdignuta je iznad živahnih prizora koji se nalaze u areni. Djelo je u potpunosti ukrasno i simbolično, a živi čovjek je izgubljen u konceptu vrhovne i nadljudske vlasti. Ovo kultno predstavljanje službenih insignija, koja maksimizira protokol kancelarije, a istovremeno umanjuje individualnost konzula, prepoznatljivo je za ranobizantijski stil.[5][36]
Barberini diptih urađen od bjelokosti predstavlja jedan od najznačajnijih sačuvanih carskih diptiha do danas. Sudeći prema kvalitetu izrade, ova skulptura urađena je u prvoj polovini 6. vijeka u carskim radionicama u Konstantinopolju. Diptih se sastoji od pet dijelova na kojem je najvjerovatnije prikazan trijumfalni car Justinijan I, koji je 532. n. e. pobijedio barbare i potpisao mirovni sporazum sa Perzijom. Djelo kombinira s jedne strane klasičnu temu sveukupne moći pobjedničkog cara, okrunjenog boginjom pobjede Viktorijom, čija je univerzalna vladavina sinonim za mir i prosperitet. S druge strane nalazimo temu hrišćanske pobjede koju donosi Hristovo pokroviteljstvo i blagoslov cara. Ovim se uvodi nova kosmička hijerarhija u predstavljanje trijumfa Rimskog Carstva i stoga je visoko političko djelo osmišljeno da služi kao carska propaganda.[37]
Kompozicija je raspoređena oko središnje ploče koja dominira motivom koliko i stilskim kvalitetom. Izvajani motiv je trijumfalna figura cara na konju, koji u desnoj ruci drži koplje čiji drugi kraj je usmjeren prema zemlji, a u lijevoj drži uzde svog konja. Iza koplja je lik barbara prepoznatjivog po kosi, čupavoj bradi i odjeći, koji simbolizira poražene narode. U donjem desnom uglu, ispod konja, žena leži na zemlji sa skliznutim ogrtačem, otkrivajući desnu dojku. U lijevoj ruci drži nabor ogrtača koji sadrži voće, simbole blagostanja. Njezina desna ruka podignuta je i pridržava carevu desnu nogu u znak podložnosti. Ona predstavlja alegoriju Zemlje, te carevu univerzalnu dominaciju sa plodovima koji simboliziraju prosperitet njegove vladavine.[38] Na gornjem panelu iznad konjanika nalazi se Hrist sa anđelima sa obje strane, koji blagosilja i iza kojeg se nalaze simboli sunca, mjeseca i zvijezde. U lijevoj ruci drži žezlo na čijem vrhu je križ. Na ovoj skulpturi Hrist je prikazan kao mlad čovjek, bez brade i sa kovrdžavom kosom, što podsjeća na klasičnu tradiciju. Anđeli pored njega podsjećaju na skulpture grčke boginje pobjede Nike, koje se često mogu naći na rimskim antičkim skulpturama. Na lijevom panelu prikazan je bizantijski general koji caru prinosi skulpturu pobjede. U donjem panelu je prikazana dinamična scena pokorenih naroda kako donose danak bizantijskom caru.
Ravenna je bilo jedno od veoma značajnih središta za izradu skulptura za vrijeme vladavine Justinijana. Sto godina nakon Anastazijevog diptiha, sarkofag nadbiskupa Teodora nije samo ukrašen potpuno simboličnim oblicima, već je i ljudska figura u potpunosti odbačena. Paunovi, simboli vječnosti, uz bok hi-ro (X i P) monogramima, koji predstavljaju prva dva slova u imenu Hrista. Hi-ro je u monogramu dopunjen alfom i omegom, prvim i zadnjim slovom grčke abecede, predstavljajući Hristove riječi: ja sam početak i kraj. Plodna loza iza pauna predstavlja izvor otkupiteljske krvi Hristove. Postavljen unutar vijenaca na poklopcu grobnice, hi-ro monogram pojavljuje se u tri navrata. Nada preminulog nadbiskupa i garancija njegovog spasenja u potpunosti su izraženi simbolima: vječnost, otkupljenje kroz Hrista, koji stoji na početku i na kraju vremena, i trijumf hrišćanstva. Nepravilnosti figuralnog predstavljanja i narativna zauzetost zamijenjene su bezvremenskim znakovima spasenja i besmrtnosti.[5]
Prijestolje nadbiskupa Maksimijana predstavlja još jedan dobar primjer koji pokazuje visoki kvalitet rezbarenja bjelokosti i upečatljivost narativne umjetnosti. Stil izrade prijestolja mješavina je ranohrišćanske umjetnosti i prvog zlatnog doba bizantijske umjetnosti. Veličina prijestolja i jasne stilske varijacije između panela sugeriraju da je to zajedničko djelo nekoliko bizantijskih umjetnika iz 6. vijeka. Izrađeno je od rezbarenih ploča od bjelokosti, s okvirima od zavojite vinove loze, u drvenom okviru. Prijestolje je veliko s visokom polukružnom pozadinom i možda je neko vrijeme držalo križ ukrašen draguljima ili knjigu Jevanđelja. Rezbarije od slonovače izvedene su reljefno, pri čemu su na pločama prikazi važnih biblijskih ličnosti, a na pozadini prijestolja su scene iz ranog života Isusa Hrista. Predstavlja ključno djelo "Justinijanovog stila" u bizantijskoj umjetnosti. Najveće je pojedinačno kasnoantičko umjetničko djelo izrađeno od slonovače, a privlači svojim jednostavnim i proporcionalnim linijama, zajedno sa složenim rezbarijama.[39][40]
Luksuzni predmeti[uredi | uredi izvor]
Slika desno: Svilena tkanina sa slikom žrtvenih životinja dovedenih kod dva blizanca (Kastor i Polideuk) koji stoje na stubu, Bizantijum, 7 - 8 vijek
Za vrijeme vladavine Justinijanove i Heraklijeve dinastije došlo je do velikog procvata proizvodnje luksuznih predmeta, a to se posebno odnosi na vladavinu cara Justinijana I. Međutim, mnogi predmeti nisu sačuvani usljed prirodnih katastrofa (zemljotresa, požara ...itd.), arapskih i osmanlijskih osvajanja, te krstaških ratova. Mnogi od tih dragocjenih predmeta su pretopljeni i od njih su napravljene kovanice i drugi predmeti. Bili su to uglavnom sitni pokloni, te liturgijski i predmeti za svakodnevnu upotrebu. Na ovim predmetima preovladavaju religijski motivi, a većina sadrži zavjetne natpise, koji su često predstavljali vjernike ili pripadnike sveštenstva. Istovremeno, vodilo se računa o očuvanju paganske tradicije i motiva. Zahvaljujući nestorijanskim sveštenicima koji su prokrijumčarili svilenu nit iz Kine, u Bizantijskom Carstvu je tokom ovog perioda započela proizvodnja odjeće, te luksuznih odjevnih predmeta i zavjesa od svile.[35] Bizantijska svila bila je među najdragocjenijim luksuznim proizvodima carstva, cijenjena ravnopravno sa zlatom, a eparh je strogo kontrolirao njezinu proizvodnju i prodaju. Pet cehova bilo je uključeno u proizvodnju tkanina: uvoznici, trgovci, dorađivači, tkalci i izrađivači odjeće. Prve svilene tkanine bile su jednostavne izrade, ali oko 6. vijeka bizantijski tkalci počeli su razvijati složenije tkanje, s više niti i ponavljajućim uzorcima. Ova tkanja postala su moguća upotrebom horizontalnih razboja koji su nastali u Kini.[3] Na uzorcima od svilenih tkanina nalaze se motivi velikih dimenzija, mustre sa medaljonima, silizovano drveće, cvijeće, ptice, egzotične životinje i scene iz lova. Dizajn bizantijske svile često je sadržavao i bliskoistočne motive, posebno ukrase preuzete iz perzijske sasanidske umjetnosti sa prikazima mitskih životinja (senmurv).[3]
Predmeti izrađeni od srebra[uredi | uredi izvor]
Za vrijeme vladavine Justinijanove i Heraklijeve dinastije u carskim radionicama u Konstantinopolju izrađivani su razni srebrni predmeti za sekularnu i religijsku upotrebu. Srebrni umeci za namještaj, srebrne kašike, luksuzno ukrašene knjige u srebru pronađeni su u vilama bizantijske elite širom carstva, dok su srebrni kaleži, pateni i drugi liturgijski pribor stajali na oltarima u bizantijskim crkvama.[3] Većina pronađenih srebrnih predmeta iz ovog perioda sačuvana je zahvaljući mjerama predostrožnosti poduzetih zbog prijetnji od arapskih napada, gdje su mnogi lokalni crkveni službenici prije bjekstva u sigurnija područja zakopavali dragocjeni srebrni pribor na tajna mjesta u nadi da će se jednog dana vratiti. Jedan dio bizantijskog srebra bio je slučajno otkriven na područjima današnje Turske i Sirije. Najznačajnije je Sionsko blago teško 227 kg, koje je otkriveno 1963. godine u selu Kumluça nedaleko od Antalyje. Neobičnog je bogatstva u pogledu broja, raznolikosti i raskoši srebrnih predmeta, koji su urađeni u konstantinopoljskim radionicama za vrijeme vladavine Justinijana I. Ono daje izvrsnu priliku za rekonstrukciju liturgijskog pribora koji se koristio u Haja Sofiji. Godine 1910. na tri mjesta pronađeni su liturgijski srebrni predmeti blizu sela Kaper Koraon kod grada Hame u sjevernoj Siriji. Na srebrnim predmetima nalaze se otisci službenih kontrolnih pečata koji garantuju kupcu da je metal određene čistoće. Pečati nam daju informacije da su predmeti od plemenitih metala bili proizvedeni u carskim radionicama s datumima njihove proizvodnje i carskim portretima. Danas se u Vatikanu čuva posrebren križ, koji je papi poklonio car Justin II oko 575. godine. Prednja strana ukrašena je kovanim (repoussé) medaljonima na kojima su prikazi cara i carice, te Isusa Hrista koji nosi jagnje. Još jedan sačuvani križ iz ovog razdoblja pokazuje pomak Bizanta u umjetnosti metalnog emajliranja, pri čemu je tipična emajl caklina zamijenjena emajlom u odjeljku. Justinov relikvijar Svetog križa bio je slično ukrašen, ali nije sačuvan.[35] U mjestu Karavas na Sjevernom Kipru 1902. godine otkriveno je Davidovo posuđe (pogledati galeriju). To je zbirka od devet srebrnih tanjira u tri veličine, urađeni u Konstantinopolju između 613 - 30 godine. Ukrasi na Davidovom posuđu jedinstveni su po tome što predstavljaju događaje iz ranog života hebrejskog kralja Davida, (kako je navedeno u Starom zavjetu), a povezani su s događajima iz vladavine cara Heraklija od 610 - 41 godine nakon vojne pobjede nad Sasanidskim Carstvom. Umjetnička djela poput ovog, koja su detaljno razrađena sa velikom preciznošću dugo su bila u upotrebi u svrhu pokazivanja bogatstva i raskoši bizantijske aristokratije i carskog dvora. Skupi materijal i umjetnost izrade posuđa pokazatelji su bogatstva njihovih vlasnika, dok uobičajene klasične teme na ukrasimaa ukazivaju na njihovu učenost. Scene s niskim reljefom na Davidovom posuđu s realističnom muskulaturom figura, pokretima tijela i uzorcima draperija, kao i jasnoćom i uravnoteženošću kompozicija dokazuju kontinuitet grčko-rimskih tradicija u bizantijskoj umjetnosti. Danas se među bizantolozima Davidovo posuđe smatra ključnim dodacima ranoj bizantijskoj sekularnoj umjetnosti.[41]
Liturgijski predmeti[uredi | uredi izvor]
Hrišćanske zajednice su se širile širom Sirije i Male Azije od 5. vijeka nove ere, a obilje srebrnog posuđa, tanjira, pehara i drugih liturgijskih predmeta otkrivenih širom istočnog Sredozemlja svjedoče o nevjerovatnom blagu njihovih crkava.[42] Postoje srednjovjekovni tekstovi koji nam govore kako se obavljala liturgija, koji su predmeti korišteni i šta su simbolizirali. Pored toga, postoje slike i mozaici koji prikazuju službu koja je izvedena u kojoj su ilustrirane svete posude i drugi liturgijski predmeti. Najvažniji predmet za liturgiju rane bizantijske crkve bio je oltar, a među pronađenim srebrnim predmetima Sionskog blaga su i oplate koje su uokvirivale sto za oltar dimenzija 2,25 x 1,16 m. Vrh stola bio je prekriven sa četiri dugačka pravougaona srebrna lista, na čijim obodima se nalazi religijski natpis lokalnog biskupa. Liturgijska lepeza je do 6. vijeka postala ceremonijalni predmet, dok je ostali raskošni pribor imao praktičnu ulogu u obavljanju liturgije.
Kalež iz 6. vijeka bio je jedan od najvažnijih euharistijskih posuda. Vrlo jednostavnog dizajna, ima polukuglastu zdjelu i nožicu za plamen. Njegov ukras sastoji se samo od lijepo urađenog natpisa oko oboda, koji je prvo duboko urezan, a zatim ispunjen sjajnom crnom metalnom legurom srebra i sumpora zvanom nijelo. Dvije vrpce pozlate iznad i ispod natpisa dovršavaju njegovu ornamentiku. Ova kombinacija pozlate i nijela tipična je za srebro iz 6. vijeka i jedan je od najčešćih načina ukrašavanja. Za razliku od drugih pronađenih bizantijskih kaleža iz tog vremena, Antiohijski kalež (slika desno) je imao mnogo više ukrasa. Na njemu su uočljive mladice vinove loze sa raznim pticama, životinjama i dvanaest uspravnih ljudskih figura. Drugi predmet po važnosti u obavljanju liturgije je tanjir (slika gore lijevo), koji je obično pravljen od zlata ili srebra, a na koji je stavljan euharistijski hljeb. Liturgijski tanjiri (promjera 60,5 cm) obično su imali simbole križa, a bili su prekriveni predmetom u obliku zvijezde, asteriskom (na grčkom, asteriskos, što znači mala zvijezda), koji je štitio hljeb od dodira sa posebnim velom ("aer") koji je stavljan na njega. Posljednje liturgijsko posuđe koje zaslužuje spomen je kadionica. Najčešći oblik je cilindrični otvoren pehar, ovješen lancima, u kojem se mirisni tamjan palio dok ga je đakon nosio kroz crkvu tokom svetog rituala. Uzlazni oblaci tamjana simbolizirali su u bizantijskom umu molitve vjernika koje su se uzdizale ka bogu. Sionsko blago čuva dvije najsloženije i najljepše kadionice koje su sačuvane iz vremena antike. Obje su izvedene ukrasnom repoussé tehnikom u srebru, a obje nose urezane nijelo natpise. Važnost ovih dragocjenih predmeta uočljiva je u poznatim mozaicima darodavaca u Crkvi sv. Vitale u Ravenni, gdje su car Justinijan i njegova supruga Teodora, zajedno sa svojom pratnjom, prikazani kako toj crkvi nude pribor potreban za božansku službu: veliki liturgijski tanjir, kalež, draguljima ukrašen procesijski križ, evanđeosku knjigu s okvirima optočenim draguljima i kadionicu. Značaj ovako predstavljene scene podvlači se na tipičan bizantijski način, sa zlatom izvezenom slikom na Teodorinom purpurnom ogrtaču, na kojoj su prikazana sveta tri kralja koja nose darove u čast rođenja Hrista. Važno je spomenuti i korice knjiga ukrašene srebrnim listovima koje su bile pričvršćene na drveno ili kožno jezgro korica knjige.[35]
.jpg)
Lijep primjer procvata izrade metalnih predmeta i nevjerovatnih blaga bizantijske crkve u 6. i 7. vijeku nove ere je i kovana srebrna vaza pronađena krajem 19. vijeka među crkvenim ruševinama, na mjestu drevne Emese kod današnjeg grada Homsa u Siriji. Na osnovu njene dekoracije možemo je uvrstiti među liturgijske predmete, a koristila se za držanje vina tokom euharistijske ceremonije. Medaljoni oko tijela vaze ukrašeni su biblijskim likovima: Hrist uz čiji bok su sveti Petar i Pavle, Bogorodica između dva anđela, te Jovan Krstitelj i Jovan Evanđelista. Dekoracija vaze ograničena je na široku ploču oko tijela, obrubljenu vijencima od stilizovanog lišća i rogovima akantusa, isprekidanom sa osam medaljona, od kojih svaki sadrži portretno poprsje biblijske figure. S jedne strane, Bogorodicu prate dva anđela; s druge strane, Hristos je prikazan kako u lijevoj ruci drži Knjigu evanđelja, a desna ruka podignuta u znak blagoslova. Hristov portret okružuju tradicionalni bizantijski ikonografski prikazi svetaca. Međutim, na vazi iz Emesa nema natpisa, niti uobičajenih pet pečata carske uprave iz Konstantinopolja. Kvalitet urađenih reljefa ukazuje na to da su napravljeni u bizantijskoj prijestolnici, Ova srebrna vaza predstavljena je prvi put u Louvreu 1892. godine. Izuzetna je po svojoj veličini i finoj reljefnoj dekoraciji (izrada i graviranje), a široko tijelo i visoki cilindrični vrat podsjećaju na klasičnu amforu. Ručka (koja je sada izgubljena) olakšala bi njezinu upotrebu. Vaza je izrađena krajem 6. ili početkom 7. vijeka nove ere, kada je u velikom procvatu bila bizantijska obrada metala, a posebno izrada liturgijskih predmeta.[42]
Najjednostavniji i najekonomičniji način ukrašavanja bizantijskog liturgijskog srebra bio je ugraviranje kratkog natpisa. Najčešće vrste natpisa bile su jednostavne posvete, imenovanje donatora i članova njihovih porodica i nuđenje srebrnih posuda za spas njihovih duša. Ponekad se i tekst iz litugije koristio za ukrašavanje dragocjenih predmeta od srebra. Zanimljivija raznolikost ukrasa, ali vrlo rijetko korištena, prikazuje na liturgijskim predmetima stvarni prikaz obreda u kojima su korišteni. Križ je bio najčešći motiv koji su bizantijskih umjetnici primjenjivali prilikom izrade liturgijskog srebra.[35]
Srebrni predmeti za rasvjetu[uredi | uredi izvor]
Pored potrebnih liturgijskih pomagala, predmeti za rasvjetu također su bili neophodni za pravilno funkcioniranje crkve poput Haja Sofije.
Rani crkveni inventari i opisi ranih bizantijskih crkava koje su dali savremenici pružaju dovoljno dokaza da su crkve bile osvijetljene doslovno mnoštvom svjetiljki, lustera, svijećnjaka i kandelabra. Budući da su se mnoge crkvene službe odvijale u prigušenom svjetlu ranog jutra ili večernjem mraku, osvjetljenje unutrašnjosti crkve bilo je praktična potreba. Da su svjetla također služila za poboljšanje vidljivosti raskoši unutarnjeg uređenja, vidljivo je iz korištenih dragocjenih materijala za izradu predmeta za rasvjetu i njihovih oblika koji su često bili vrlo složeni. Ogromni bronzani držači za lampe iz 19. vijeka koji su danas okačeni u Haja Sofiji dočaravaju sistem rasvjete koji se koristio u bizantijsko vrijeme, kada su veliki kružni držači kružnih lampi bili spušteni sa kupole. U Sionskom blagu postoji više od dvadeset lampi, a polovina od njih su velike srebrne polikandele (što na grčkom znači "mnoštvo svjetala). Ovaj veliki broj uljanih lampi bio je korišten za rasvjetu unutrašnjosti Haja Sofije i drugih bizantijskih crkava iz 6. vijeka. Dvorski službenik Pavle Tihi spominje izvanrednu ljepotu osvjetljenja noću u Haja Sofiji pomoću stotina srebrnih svjetiljki ovješenih o kupolu:
"Nijedna riječ nije dovoljna da opiše osvjetljenje u večernjim satima, kao da je neko noćno sunce ispunilo veličanstveni hram svjetlošću.
Njegovi opisi samih svjetiljki još su jasniji, a on kao da je opisivao baš one polikandele koje su sačuvane u Sionskom blagu:
I na svaki lanac Justinijan je pričvrstio srebrne diskove, obješene u krug u zraku oko središnjeg prostora crkve, koji tako plutaju na svom uzvišenom putu u krugu iznad glava ljudi.
Zlatarstvo[uredi | uredi izvor]
Izrada luksuznih predmeta od zlata bila je veoma cijenjena kako u samom Bizantijskom Carstvu, tako i u mnogim evropskim i mediteranskim zemljama. Zlato je korišteno za izradu medaljona, liturgijskog pribora, tanjira za domaću upotrebu kao i za izvoz, a veći dio zlata bio je čuvan samo za carsku upotrebu, a carska porodica je objedovala koristeći zlatno posuđe. Toliko je bio važan carev interes da garantuje čistoću zlata i srebra da su zlatari i majstori za obradu srebra mogli raditi samo u carskim radionicama na glavnoj ulici (Mese) u Konstantinopolju pod budnim okom eparhovih inspektora. Zlatarima je bilo zabranjeno da tokom jedne kupovine uzmu više od pola kilograma tešku zlatnu polugu. Između 300 - 700 n.e. uveden je zakon po kojem svi predmeti urađeni od zlata i srebra imaju od 92-98% čistoću, te imaju kontrolne pečate utisnute na njima. Kao posljedica ovakvih strogih ograničenja kupci bizantijskih luksuznih predmeta urađenih od plemenitih metala imali su garanciju sigurnosti kvaliteta. Prema Justinijanovom zakoniku, svaki slobodan građanin carstva smio je nositi zlatni nakit i drago kamenje, ali safiri, smaragdi i biseri bili su rezervirani samo za cara. Tokom ovog prvog zlatnog perioda bizantijske umjetnosti urađena su mnogobroja značajna djela od plemenitih metala kako za carsku tako i za privatnu upotrebu, a rijetki nakit često se koristio kao diplomatski poklon.
Među važnijim zlatarskim radovima su i neki zanimljivi numizmatički primjerci, koji se ističu tačnošću i finoćom izrade. Od kraja 6. vijeka proizvodnja bizantijskog novca postala je glavna zlatarska aktivnost za vrijeme arapsko-bizantijskih ratova. Zlatne kovanice urađene u Konstantinopolju bile su poznate po svojoj visokoj vrijednosti što ih je činilo jednim od najstabilnijih valuta u svijetu. Iako su bizantijski zlatnici bili međunarodni standard razmjene tokom jednog milenija, predmeti urađeni od plemenitih metala također su služili kao valuta na tržištu. Važno je napomenuti da je među Bizantincima iz svih društvenih slojeva bilo rašireno vjerovanje u postojanje zlih sila. U svrhu odbrane od njih naručivane su razne vrste hamajlija ili enkolpija, koje su bile ukrašene likovima Isusa, Bogorodice i crkvenih svetaca, te su tako zamijenile ranije paganske svece. Nošene su prikačene sa lancima oko vrata, a njihova zaštitna vrijednost bila je povezana sa vrijednošću materijala upotrijebljenog za njihovu izradu. Mnoge hamajlije i enkolpije istovremeno su predstavljale skupe komade nakita. Izrada zlatnih kaiševa i naušnica je također bila zastupljena, ali su popularnije bile gravure u draguljima. Dragulji su često nabavljani iz orijentalnih zemalja, a bizantijski umjetnici rezali su ih i stavljali u nakit u kojem su imali značajniju ulogu od plemenitih metala. Bizantijsko vjenčano prstenje (pogledati galeriju) osim što je imalo standardizirano visoki sadržaj zlata i dobar kvalitet izrade, obilovalo je scenama vjenčanja u kojima Hrist stoji između mladoženje i nevjeste kako bi ih spojio u bračnu zajednicu.[3]
- Galerija primijenjenih umjetnosti
-
David prima Saulov oklop za borbu s Golijatom, bizantijska srebrna plaketa -
Borba Davida i Golijata, 7. vijek -
Borba Davida s lavom, 7. vijek -
Bizantijska srebrna polikandela u obliku križa, Arheološki muzej u Antaliji -
Prednja strana kríža Justina II -
Kríž Justína II skromnijeg kvaliteta izrade, 6. vijek -
Srebrni kalež s motivima apostola i križeva, blago iz Kaper Koraona, Sirija -
Plaketa svetog Simeona Stilita -
Hodočasnička ampula iz Monze -
"Avarsko blago" iz Albanije, bizantijska umjetnost obrade metala 600 - 700 -
Detalj srebrne posude iz 7. vijeka pronađene u okviru tzv. "Avarskog blaga" iz Albanije -
Sionsko bizantijsko blago iz Sirije, 5 - 6 vijek -
Liturgijski paten sa ugraviranim hristogramom, Sionsko bizantijsko blago -
Srebrni pehar na kojem je prikazana božica Venera s jabukom, 7. vijek -
Bizantijski dragi kamen s motivom Navještenja 6 - 7 vijek -
Bizantijski dragi kamen, 6 - 7 vijek -
Bizantijski prívjesak s dragim kamenom na kojem je urezan portret, 6. vijek -
Bizantijski prívjesak s dragim kamenom na kojem je urezan portret, 6. vijek -
Bizantijski ukrasni nakit za glavu iz 6. vijeka -
Svadbeni prsten iz 6. vijeka -
Svadbeni prsten iz 7. vijeka -
Bizantijska tkanina iz 4 - 6 vijeka -
Medaljon urađen tkanjem, 6 - 7 vijek, Egipat -
Bizantijska tkanina iz Antiohije, potječe između 5 - 8 vijeka
.jpg)
,_4th%E2%80%936th_century_(CH_18130199).jpg)
,_6th%E2%80%937th_century_(CH_18130611).jpg)
.JPG)
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Durant, Will. The Story of Civilization. The Age of Faith. svezak 4. New York: Simon and Schuster, 1950. ISBN 978-1567310238. str. 126 – 127
- ^ Maas, M. The Cambridge Companion to the Age of Justinian. Cambridge : Cambridge University Press, 2005. ISBN 9781139826877.
- ^ a b c d e Byzantine Empire 330 - 1453: What life was like in the midst of splendor, luxury, and intrigue, izdavač Time Life Inc. 1998. godine, ISBN 0-7835-5457-5, str. 12-23, 90-107}}
- ^ a b c Christa Schug-Wille, Art of the Byzantine World, 1. izdanje. Harry Abrams, INC. Publishers New York City, 1969. godine, Standard Book Number: 8109-8020-7, Library of Congress Catalogue Number: 75-92912, str. 7-12
- ^ a b c d Art History, Marylin Stokstad, prvo izdanje od strane Harry N. Abrams, Inc., New York City, 1995. godine, ISBN 0-8109-1991-5, str. 1-608
- ^ a b c Chatelet, Albert; Groslier, Bernard Philip; Pitrova, Lucie: Art History, 1999. ISBN 2-03-509306-6. str. 201 – 210.
- ^ Mango, C.. Art of the Byzantine Empire. Englewood Cliffs: Sources and Documents, 1972. ISBN 0-8020-6627-5. str. 55 – 117
- ^ a b Bayet, Charles. Byzantine Art. New York : Parkstone Press International, 2009. ISBN 978-1-78310-385-0. str. 20 – 28
- ^ "The 9 oldest images of Mary". aleteia.org. Pristupljeno 21. 11. 2020.
- ^ a b c Henry Maguire, The Icons of their Bodies, Saints and Images in Byzantium, Princeton University Press, Princeton: 1991. ISBN 0-691-05007-4 str. 8-34.
- ^ a b Guarducci, Margherita. The Primacy of the Church of Rome. San Francisco : Ignatius Press, 1991. str. 93 – 101.
- ^ "The History of the icon of Panagia Soumela". pontoswo rld.com. Pristupljeno 21. 11. 2020. line feed character u
|work=na mjestu 10 (pomoć) - ^ a b c Jaroslav Pelikan, Imago Dei, prvo izdanje 1990. godine, Princeton University Press, str. 88-92, ISBN 0-691-09970-7
- ^ a b c Early Christian and Byzantine art, John Lowden, Phaidon Press Limited, London, prvo izdanje 1997. str. 84-169, ISBN 0 7148 3168 9
- ^ Alexandrian World Chronicle In: The Oxford Dictionary of Byzantium. Ed. Alexander P. Kazhdan. New York : Oxford University Press, 1991. ISBN 0-19-504652-8. str. 62.
- ^ "The Byzantine Legacy: Rossano Gospels". thebyzantinelegacy.com. Pristupljeno 20. 12. 2020.
- ^ a b c d Art Through the Ages, Horst De La Croix, Richard G. Tansey, Diane Kirkpatrick, prvo izdanje od strane Yale University, 1926. godine, Kongresna biblioteka SAD-a pod brojem 90-83735, ISBN 0-15-503769-2, str. 265-271
- ^ "Vienna Dioscurides". thebyzantinelegacy.com. Pristupljeno 26. 11. 2020.
- ^ "Of Medical Substances". wdl.org. Pristupljeno 26. 11. 2020.
- ^ David H. Wright, Tradition and Invention in Iconographic Transmission, Eighth Byzantine Studies Conference, Chicago, 1982
- ^ a b c d "Early Byzantine Art". lumenlearning.com. Pristupljeno 14. 12. 2020.
- ^ a b Byzantine Aspects of Italy, Daniel Crena De Iongh, W. W. Norton @ Co. Inc. New York City, prvo izdanje iz 1967. godine, Library of Congress, Catalog Card No. 67-19211, str. 1-183
- ^ a b Kitzinger, Ernst. Mosaics from Monreale Basilica. Palermo : S. F. Flaccovio, 1960. str. 68 – 70
- ^ "Decoration of Saint Demetrios in Thessaloniki, a Reexamination in the Light of the Drawings of W. S. Georgea". cambridge.org. Pristupljeno 31. 12. 2020.
- ^ "Mozaici svetog Dimitrija u Solunu". helenmilesmosaics.org. Pristupljeno 31. 12. 2020.
- ^ "Mozaična dekoracija Bazilike sv. Dimitrija u Solunu: preispitivanje u svjetlu crteža W. S. Georgea". jstor.org. Pristupljeno 31. 12. 2020.
- ^ "Bazilika sv. Dimitrija". thebyzantinelegacy.com. Pristupljeno 31. 12. 2020.
- ^ Heaven on Earth, Art and the Church in Byzantium, Linda Safran, izdavač The Pensylvania State University Press, 1998. godine, ISBN 0-271-01669-8 str. 128-178
- ^ "Bizantijska umjetnost". ancient.eu. Pristupljeno 10. 12. 2020.
- ^ "Madaba map". bible places.com. Pristupljeno 3. 12. 2020.
- ^ "Drevni mozaik pronađen u blizini Galilejskog jezera prikazuje Isusovo čudo od kruhova i riba". cnn.com. Pristupljeno 3. 12. 2020.
- ^ "Nevjerovatni mozaik star 1.500 godina na kojem je prikazan Isus koji je hranio 5.000 s pet hljebova otkriven je u crkvi u blizini Galilejskog mora". dailymail.co.uk. Pristupljeno 3. 12. 2020.
- ^ a b "Justinijanov stub na Augustaionu". pallasweb.com. Pristupljeno 7. 1. 2021.
- ^ a b "Augustaion". thebyzantinelegacy.com. Pristupljeno 7. 1. 2021.
- ^ a b c d e f g History of Art, Horst Waldemar Janson, izdavač Harry N. Abrams u New York City, prvo izdanje objavljeno 1962. godine, ISBN 0-13-389270-0, str 157-168-169
- ^ "Diptih konzula Anastazija". thebyzantinelegacy.com. Pristupljeno 7. 1. 2021.
- ^ "Barberini diptih: trijumfalni car". louvre.fr. Pristupljeno 12. 1. 2021.
- ^ Kitzinger, Ernst, Bizantijska umjetnost u razvoju: glavne crte stilskog razvoja u mediteranskoj umjetnosti od 3 - 7 vijeka, 1977, Faber & Faber, ISBN 0571111548 (US: Cambridge UP, 1977)
- ^ "Maksimijanovo prijestolje". thebyzantinelegacy.com. Pristupljeno 14. 1. 2021.
- ^ "Maksimijanovo prijestolje". alchetron.com. Pristupljeno 14. 1. 2021.
- ^ "Davidovo posuđe". thebyzantinelegacy.com. Pristupljeno 18. 2. 2021.
- ^ a b "Vaza iz Emese". louvre.fr. Pristupljeno 29. 1. 2021.