Carigradska konvencija (1888)
 Carigradska konvencija 1888 | |
| Vrsta | Multilateralni sporazum o trgovini |
|---|---|
| Izrađen | 2. mart 1888. |
| Potpisan | 29. oktobar 1888. |
| Lokacija | Carigrad, Osmanlijsko Carstvo |
| Aktivan od | 8. april 1904.[1][2] |
| Potpisnici | |
| Depozitar | Osmanlijsko Carstvo |
| Jezici | Francuski jezik |
Carigradska konvencija iz 1888.[3][4] je sporazum koji se odnosi na korištenje Sueskog kanala u Egiptu. Potpisale su ga 29. oktobra 1888. Ujedinjeno Kraljevstvo, Njemačko Carstvo, Austro-Ugarska, Španija, Francuska, Italija, Holandija, Ruska Imperija i Osmanlijsko Carstvo. Egipatski hedivat, preko čije teritorije je prolazio kanal i kome su sve dionice kompanije Sueskog kanala trebale da se vrate kada je kompaniji istekao 99-godišnji zakup za upravljanje kanalom, nije pozvan da učestvuje u pregovorima i nije potpisao sporazum.
Potpisnice su bile sve velike evropske sile tog doba, a sporazum je tumačen kao zagarantovano pravo prolaska svih brodova kroz Sueski kanal tokom rata i mira. Tokom 74 godine vojnog prisustva Ujedinjenog Kraljevstva u Egiptu, od 1882. do 1956. godine, britanska vlada je imala efektivnu kontrolu nad Kanalom. Godine 1956. egipatska vlada je nacionalizirala kompaniju Sueski kanal. U budućim ratovima između Egipta i Izraela kanal bi bio blokiran i neupotrebljiv na duži vremenski period.
Historija[uredi | uredi izvor]
1875. finansijska kriza navela je egipatskog hediva Ismail Paša da proda egipatske dionice u kompaniji Sueski kanal Ujedinjenom Kraljevstvu. 1879. godine, Ujedinjeno Kraljevstvo i druge velike sile prisilile su na svrgavanje i progon Ismaila i njegovu zamjenu na mjestu njegovim sinom Teufik-pašom. Nezadovoljstvo Teufikovom vladavinom izazvalo je Orabijevu pobunu 1881. od strane oficira nacionalističke vojske. Tumačeći pobunu kao moguću prijetnju njihovom korištenju Sueskog kanala, Britanci su vojno intervenisali u korist opkoljenog Kediva. Britanska pobjeda u Anglo-egipatskom ratu koji je uslijedio dovela je do toga da je Britanija stekla fizičku kontrolu nad Egiptom, uključujući Sueski kanal. Francuska, koja je ranije dominirala kanalom i čiji su investitori još uvijek kontrolisali većinu dionica kompanije Sueski kanal, nadala se da će oslabiti britansku kontrolu i pokušala je uticati na europsko mišljenje za internacionalizaciju kanala.
Britanska i francuska vlada napravile su kompromis pokušavajući neutralizirati kanal putem sporazuma. Član I, koji je garantovao prolaz svim brodovima tokom rata i mira, a koji je bio u koliziji sa članom X, koji je dozvolio egipatskoj vladi da preduzme mjere za "odbranu Egipta i održavanje javnog reda". Posljednju klauzulu koristili su Britanci da brane svoje zatvaranje kanala za brodove Osovine tokom Drugog svjetskog rata, a Egipat da opravda zabranu izraelskog prolaska nakon početka formalnog ratnog stanja između dvije države 1948.[2]
Britanska vlada je nevoljko prihvatila sporazum i samo uz ozbiljne rezerve:
Delegati Velike Britanije, nudeći ovaj tekst kao konačno pravilo za osiguranje slobodne upotrebe Sueskog kanala, smatraju da je njihova dužnost da objave opštu rezervu u pogledu primjenjivosti njegovih odredbi u mjeri u kojoj su one nespojive sa prolazin i izuzetnim stanjem u kojem se Egipat zapravo nalazi i u mjeri u kojoj bi mogli ograničiti slobodu djelovanja vlade tokom okupacije Egipta od strane britanskih snaga.[1]
Francuska je prihvatila rezervu, ali je, u skladu s tadašnjim međunarodnim pravom, napomenula da je to učinilo sporazum "tehnički neoperativnim" i samo "akademskom deklaracijom".[1] Rezerva nije uklonjena sve do Entente Cordiale između Ujedinjenog Kraljevstva i Francuske, sa kojom je ugovor bio "tehnički nefunkcionalan". Konvencija je konačno stupila na snagu 1904. godine.[1] Entente Cordiale je odredila da će funkcionisanje međunarodne nadzorne komisije opisane u članu 8 "ostati u prekidu". Međutim, u narednih 40 godina, britanske akcije bi uglavnom bile u duhu napuštene rezerve.
5. augusta 1914., na početku Prvog svjetskog rata, Egipat je, pod nacionalističkim vodstvom Khedive Abbas Hilmi II, objavio da će kanal biti otvoren za brodove svih nacija. Međutim, Ujedinjeno Kraljevstvo je kasnije svrgnulo Abasa; zamijenio ga je njegovim dajdžom Husseinom Kamelom; i proglasio ponovno uspostavljanje Sultanata Egipta kao britanskog protektorata. Nakon toga, Britanija je za vrijeme rata zabranila pristup kanalu brodovima Centralnih sila. Pozivajući se na sigurnost kanala, Britanija je pokušala zadržati svoje prerogative u jednostranim deklaracijama.[5]
Dana 5. juna 1967. godine, tokom Šestodnevnog rata, Egipat je zatvorio i blokirao kanal Izraelu. Kanal je ostao blokiran i zatvoren tokom rata od 1968. do 1970. i Oktobarskog rata 1973. Plovni put je na kraju ponovo otvoren 10. juna 1975. Multinacionalne snage i posmatrači (MFO) iz 14 država trenutno nadgledaju uslove mirovnog sporazuma o kanalu, koji je u vlasništvu i održava se od strane Uprave Sueskog kanala Arapske Republike Egipat. Prema međunarodnim pravilima koja regulišu plovidbu kroz Sueski kanal, Egipat ne može zabraniti nijednom plovilu da prođe kroz kanal ako nema rata između Egipta i te zemlje.[6]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b c d Allain, str.53
- ^ a b Love, str. 171
- ^ The Encyclopædia Britannica, Vol.7, Edited by Hugh Chisholm, (1911), 3; Constantinople, the capital of the Turkish Empire...
- ^ Britannica, Istanbul Arhivirano 18. 12. 2007. na Wayback Machine:When the Republic of Turkey was founded in 1923, the capital was moved to Ankara, and Constantinople was officially renamed Istanbul in 1930.
- ^ Allain, str. 54
- ^ Majid Khadduri (Winter 1968). "Closure of the Suez to Israeli Shipping". Law and Contemporary Problems. Duke Law School. 33: 156. Arhivirano s originala, 6. 6. 2023. Pristupljeno 15. 5. 2023.
