Genetski tipovi kvartarnih formacija

Pri raspadanju stijena veliki značaj imaju različiti genetski tipovi kvartarnih tvorevina koji se odlikuju velikom heterogenošću materijalnog sastava i promjenljivim fizičko-mehaničkim osobinama, bitno različitim od matičnih stijena čijim su raspadanjem nastali. Kvartarne formacije, kao najmlađe geološke tvorevine predstavljaju najčešće radne sredine za temeljenje i izgradnju građevinskih i drugih objekata. U prikazu pojedinih tipova kvartarnih formacija poštovan je redoslijed iz upustva za izradu osnovne geološke karte.

Eluvijalni tip (el)

Eluvijum predstavlja produkt raspadanja matičnog supstrata koji ostaje na mjestu svog nastanka, bez ikakvog premiještanja po padini. U zavisnosti od građe geološkog supstrata i tipa raspadanja, eluvijum može biti vrlo različitog materijalnog sastava. Tako da se pojavljuje od oblika blokova i drobine do glina sa vrlo promjenljivim fizičko-mehaničkim svojstvima. Odlikuje se odsustvom slojevitosti i primarnih strukturnih elemenata, strukture i teksture. A samo mjestimično može sadržavati reliktne ostatke slojevitosti. Dobro je sortiran i prirodno zbijen.

Eluvijalno-deluvijalni tip (el/dl)

Nastaje procesima spiranja eluvijuma na padinama međurječja odnosno u blizini vododjelnice i na padinama nagiba 5-8⁰. U pogledu sastava identičan je eluvijumu s tim što u površinskom dijelu preovlađuju sitnozrne prašinasto-glinovite frakcije.

Koluvijalni tip (co)

Ovi nanosi spadaju u tipične gravitacione naslage, nastale premiještanjem produkata fizičkog raspadanja na prirodnim padinama pod uticajem gravitacije (sopstvene težine). Prema genezi razlikuju se:

• Akumulacije klastičnog materijala od odronjavanja

• Osulinske akumulacije

• Akumulacije materijala od klizišta (delapsije)

• Soliflukcioni nanosi i

• Sedimenti podnožja kao jedinstvena facijalna sredina

Deluvijalni tip (dl)

Deluvijalni nanosi nastaju spiranjem produkata raspadanja površinskim vodama koje se slivaju po padinama, za vrijeme obilnih atmosferskih oborina ili topljenja snijega i akumulaciom tih produkata u podnožjima padina na zaravnjenim dijelovima terena. Materijani sastav posmatrano niz padinu može se mijenjati od sitnozrno drobinsko-šljunkovitog do lesoidno-suglinovitog i glinovitog sastava, zavisno od vrste geološkog supstrata. Preovlađujuće učešće ipak imaju pjeskovito-glinovite frakcije sa naglašenom diskretnom slojevitošću paralelno prirodnoj padini.

Deluvijalno-koluvijalni tip (dl/co)

Obrazuje se na padinama kao rezultat istovremenog djelovanja gravitacionog premještanja i deluvijalnog spiranja produkata raspadanja stijena. Litološki je predstavljen prvenstveno drobinsko-glinovitim produktima sa manjim blokovima. To su obično jako zaglinjene drobine neujednačenog granulometrijskog sastava. Prisutan je na padinama visinskih područja sa srednjim nagibom padina.

Proluvijalni tip (pr)

Su aluvijalne lepeze ili aluvijalni konus nanosa. Što znači da ovi sedimenti, bili oni rezultat akumulacije povremenih ili stalnih vodenih tokova, pripadaju uvijek aluvijalnoj faciji. Proluvij pored konusa nanosa podrazumijeva i sedimente suhih (nazemnih, ili subarealnih) delti stalnih vodenih tokova aridnih oblasti ukoliko oni imaju istu ili sličnu građu kao i proluvijum planinskih oblasti.

Proluvijalno-deluvijalni tip (pr/dl)

Nastaje kombinovanim akumulacionim procesima padinskog spiranja i bujičnog snošenja materijala. U suštini to su naslage podnožja i mikrorašćlanjenih padina, nalaze se u podnožjima planinskih visova i u dolinama povremenih vodenih tokova. Izgrađeni su od drobine, šljunka, pijeska i suglina.

Aluvijalni tip (al)

Ovi sedimenti nastaju taloženjem vučenog i suspendovanog nanosa stalnih vodenih tokova. U pogledu granulometrijskog i mineraloškog sastava te strukturno-teksturnih karakteristika, materijalni sastav jako varira. Što zavisi od hidrogeološkog režima, karaktera stijena izloženih raspadanju unutar slivnih zona i geomorfoloških uslova.

Razlikuju se tri osnovna tipa aluvijalnih facija:

• Facija korita koja se stvara u okviru plićaka, sprudova i ostrva

• Facija povodnja koja nastaje nakon poplava

• Facija mrtvaja koja se formira u plićacima meandara starih napuštenih riječnih korita

Aluvijalno-deluvijalni tip (al/dl)

Nastaje kao rezultat uzajamnog djelovanja fluvijalnih procesa i deluvijalnog spiranja na padinama. Ti procesi su po obodu podnožja padina ili u jarugama, a usled smjenjivanja akumulacije aluvijalnih nanosa za vrijeme povodnja i deluvijuma u toku obilnih atmosferskih oborina. Odlikuje se slabo izraženom sortiranošću i zaobljenišću odlomaka i čestim smjenjivanjem frakcija prema granulometrijskom sastavu u vidu proslojaka. U vertikalnom profilu dolazi do smjenjivanja aluvijalne akumulacije (šljunkovi) sa deluvijalnom (sugline, supijeskovi i sitan šljunak)

Aluvijalno-morski tip (al/d)

Su sedimenti nastali na ušćima velikih rijeka u morske basene, vrlo su heterogeni po mineraloškom sastavu i fizičko-mehaničkim svojstvima. U ovu grupu sedimenata spadaju nanosi delti, koji po globalnoj podjeli imaju tri kategorije:

• Nazemni dio delte koji je predstavljen kososlojevitim pijeskovima od meandrirajućih riječnih rukavaca

• Prelazni dio delte koji je predstavljen pjeskovito-alevritskim naslagama u baruštinskim zonama, prije ušća glavnog vodotoka u more

• Podvodni morski dio delte u kome su zastupljeni pjeskovito-alevritski sedimenti, u nastavku riječnog toka i riječnih rukavaca.

Aluvijalno-jezerski tip (al/j)

Formira se na ušćima većih rijeka u jezerske basene, u vidu jezerskih delti i u proširenim riječnim dolinama. Zatim, na sudaru dvije vodene mase, gdje zbog malog podužnog nagiba dolazi do proširenja korita i taloženja cjelokupnog nošenog nanosa u plitkovodnom jezerskom basenu. U litološki sastav ovih tvorevina ulaze različiti pijeskovi, pjeskovite gline i gline. Prisutna je pločasta do trakasta slojevitost izražena smjenjivanjem pjeslovitih, glinovitih i pjeskovito-glinovitih horizonata. Postanak ovih sedimenata vezuje se za pleistocensko zaglečeravanje u ekstraglacijalnim oblastima.

Jezerski tip (j)

Nastaje na dnu jezera a predstavljen je mehaničkim (drobina, šljunak, pijesak, glina), hemijskim ili organskim produktima sedimentacije. Razlikuju se sedimenti slatkovodnih i slanih jezera. Zbog velike raznovrsnosti tipova jezera, koja nastaju u različitim uslovima, razlikuju se i vrlo raznovrsni tipovi ovih sedimenata.

Lednička jezera sadrže asocijacije ledničkih i jezerskih produkata sedimentacije (trakaste kvartarne gline). Karstna jezera zapunjena su karbonatnim sedimentima. Provalna jezera sadrže blokove odronjenog materijala. Dolinska jezera sadrže glinovito-alevritski rjeđe silicijski, karbonatni sapropelski materijal. Sedimenti planinskih jezera odlikuju se velikom facijalnom raznovrsnošću.

Lednički (morenski) tip (gl)

Podrazumijeva sve tvorevine nastale kao rezultat erozionog rada lednika i vodenih tokova koji nastaju otapanjem ledničke mase. Ovdje spadaju morenski nanosi. Njima ponekad pripadaju i ledničko-morenske naslage šelfnih lednika, u vidu ajsbergovih morena.

Fluvioglacijalni ili vodno-lednički tip (fg/l)

Nastaje akumulaciom materijala nošenog vodama od otopljenih lednika (podlednički tok). Među njima se razlikuju:

• Fluvioglacijalni sedimenti (ledničko-riječni) • Jezersko-lednički sedimenti

Jezersko-lednički tip (j/gl)

Odgovara interglacijalnom tipu sedimenata u priledničkim jezerima, a sastoje se uglavnom od tankih horizontalnih slojeva pijeska, glinovitog pijeska, pjeskovitih glina i glina, sa jasnom trakastom godišnjom slojevitošću.

Ledničko-morski tip (gl/m)

Formiranje ovih formacija vezano je za aktivnost glečera i procese sedimentacije u morskim sredinama, zbog čega imaju posebne specifičnosti koje ih razlikuju od kontinentalnih glečerskih naslaga i tipičnih marinskih tvorevina. Odlikuju se slabom sortiranošću klastičnog materijala.

Morski tip (m)

• Sedimenti plaža predstavljaju akumulacije klastičnog materijala

• Lagunski nanosi nastaju unutar zatvorenih plitkih zaliva toplih mora

• Sedimenti limana su slični lagunskim naslagama a razlikuju se po tome što se oni talože na dnu riječne doline potopljene morem

• Plitkovodni morski nanosi u sebi nose karakteristične elemente nastanka u plitkovodnim dijelovima vodenih basena

• Estuarski nanosi nastaju u plitkim riječnim dolinama većih rijeka, na ušću u morski basen, koji se za vrijeme plime potapa morskom vodom.

Eolski tip (eo)

Nastaje kao rezultat prijenosa pjeskovitih i prašinastih čestica tla snagom vjetra i njihovim taloženjem iz vazduha ili vučenjem pjeskovite mase po površini terena (kretanje dina) pri saltacionom kretanju. Eolski pijeskovi se odlikuju relativno homogenim fizičko-mehaničkim svojstvima i preovlađujućim učešćem frakcija, krupnoće 0,15-0,30 mm. Zatim, prisustvom velikog procenta zrna visoke zaobljenosti.

Eolsko-morski tip (e/m)

Nastaje prenošenjem i taloženjem klastičnog materijala, pijeska i prašine, transportovanih snagom vjetra i morskom vodom. Najzastupljeniji su pijeskovi plaža na obalama mora i u priobalju u vidu prostranih dina.

Izvorski tip (i)

Sedimenti ove grupe spadaju u hemijski tip. Nastaju taloženjem iz rastvora kao rezultat hemijskih i biohemijskih reakcija pri promjenama temperature vode. U ovu grupu spadaju bigrovi (travertin ili sedra), neki siliciti, različite soli i konkrecije. Bigar je lahka porozna stijena poznata kao krečnjački tuf, nastao kristalizacijom iz vrućih ili hladnih hidrokarbonatnih rastvora. Često sadrži organske ostatke i lahko je cjepljiv.

Biogeni tip (bi)

Nastaje taloženjem izumrlih skeleta zoogenih i fitogenih organizama. Ovoj grupi pripadaju organogeno-barski talozi, torf, različite vrste ugljeva sa niskim stepenom karbonizacije drvene mase.