Manastir Visoki Dečani

Manastir Visoki Dečani je srednjovjekovni srpski pravoslavni manastir i zadužbina kralja Stefana III Dečanskog i cara Dušana. Gradnja je završena 1335. godine, a freske su završene oko 1350. godine. Manastir je posvećen Hristu Pantokratoru (grč. Χριστός Παντοκράτωρ) i Vaznesenju Gospodnjem - Spasovdanu. Glavni neimar bio je majstor Vito Kotoranin. Hram predstavlja petobrodnu građevinu i pripada raškom stilu. Manastir se nalazi u općini Dečani, na Kosovu u jednoj udolini pored rječice Dečanska Bistrica 17 km jugozapadno od Peći, ispod planinskog masiva Prokletije. Vijekovima su Dečani sa srednjovjekovnom romaničkom arhitekturom i bizantijskim srpskim freskama bili most koji je povezivao narode i kulture, potvrđujući da uzvišenost, duhovnost i ljepota umjetničkog stvaralaštva nadmašuju prolazne vrijednosti i političke sukobe.^[1] Manastir predstavlja posljednju važnu fazu bizantijsko-romaničke arhitekture u regiji i najveća je od svih srednjovjekovnih balkanskih crkava. Sadrži izuzetne, dobro očuvane bizantijske slike, koje praktično pokrivaju cjelokupnu unutrašnjost crkve s preko 1.000 pojedinačnih prikaza svetaca. Također, ima brojne romaničke skulpture. Originalni mramorni pod je sačuvan, kao i unutrašnji namještaj, i glavni ikonostas iz 14. vijeka. Riznica Dečana najbogatija je u Srbiji, sa oko 60 vrijednih ikona iz perioda između 14. i 17. vijeka. Manastir predstavlja izuzetnu sintezu bizantijske i zapadne tradicije.^[2]

Izgradnja manastira[uredi | uredi izvor]

Izgradnja crkve Krista Pantokratora (Svedržitelja) počela je 1327. godine ktitorstvom srpskog kralja Stefana Uroša Trećeg Dečanskog. Glavni majstor bio je fra Vito iz Kotora, katolički monah, a radove je nadgledao arhiepiskop Danilo Drugi koji se trudio o "sazdanje i utvrđenju" crkve skupivši "veliko mnoštvo umjetničkih i vještih majstora". Sam Stefan Dečanski je sazidao ugaoni kamen na ovoj crkvi, a još 1330. godine izdao je ktitorski povelju kojom je bogato obdario svoju zadužbinu. Poslije smrti kralja Stefana, njegovo djelo nastavio je njegov sin Stefan Uroš Četvrti Dušan i okončao gradnju Dečana 1335. godine. U vrijeme turske vladavine ova carska lavra je opstala, ali u vrlo teškim okolnostima.

Manastir je oslikan je znatno kasnije 1347-48. godine. Same proporcije ovog manastira (dug 36 metara, a visok 30 metara), za ono vrijeme potpuno neuobičajene, doprinijele su da se ovaj manastir naziva "Visokim" (Visoki Dečani). Plemenito jednostavan, skladnih proporcija ovaj manastir predstavlja najveći srpski srednjovjekovni spomenik. Po legendi, sam Stefan Dečanski je izabrao mjesto na kojem manastir sada leži. On je u tu svrhu dosta mjesta obilazio, a onda je iznenada naišao na ovo mjesto koje ga je očaralo svojom ljepotom.

A sam, postavivši šatore, tu prebivaše diveći se krasnomu mjestu, jer leži na najvišim mjestima, sačišćeno svakim drvećem, mnogogranatim i mnogoplodnim, a ujedno ravno i travno, a odasvud teku najslađe vode. Tu izviru veliki izvori i napaja ga bistra rijeka, čija voda prije okusa daje veliko rumenilo licu, a poslije ukusa veliko dobro rastvorenje tijelu, tako da se niko ne može nasititi naslade vode. Sa zapadne strane zatvaraju ga najviše gore i njihove strmine, i otuda je tamo zdrav zrak. sa istočne strane ovome se priupodobljava veliko polje, navodnjavano istom rijekom. Takvo je dakle mjesto časno i dostohvalno za podizanje manastira (Grigorije Camblak)

Razdoblje poslije 16. vijeka[uredi | uredi izvor]

U vrijeme obnove Pećke patrijaršije, u drugoj polovici 16. stoljeća, nastaju bolja vremena. U to vrijeme, pa i kroz cijeli 17. vijek, manastirska riznica, biblioteka i ostala manastirska zdanja su obogaćena vrijednim dragocjenostima. Posebno je značajan rad manastirske skriptorije gdje su prepisivane bogoslužbene i bogoslovske knjige. U vrijeme Velike seobe Srba pod patrijarhom Arsenijem Čarnojevićem, manastir su opljačkali Turci. Ponovo su nastala teška vremena za manastir Dečane i njegovo bratstvo koje se tih godina jedva održalo.

Knez Miloš podiže 1836. godine konak, a knez Aleksandar 1849. godine poklanja ćivot za mošti svetog kralja Stefana Dečanskog. Mošti su posljednji put presvučene 1964. godine u odjeću koju je sašio tadašnji episkop, kasniji patrijarh srpski Pavle.^[3] Tokom 19. vijeka obnovljena su manastirska zdanja.

Umjetnost i arhitektura[uredi | uredi izvor]

Prema mišljenju profesora historije umjetnosti sa Sabanci univerziteta u Istanbulu Bratislava Pantelića^[4], manastir Visoki Dečani predstavlja jedan od dobrih primjera Raške škole srpsko-bizantijskog stila u arhitekturi i umjetnosti. Na osnovu njegove studije jasno se vidi da je ključna ličnost u izgradnji manastira Dečani bio arhiepiskop Danilo II, čije imenovanje za kraljevskog savjetnika za umjetnost je bila prekretnica u razvoju srpske crkvene arhitekture.^[5] Kolekcija rukopisnih knjiga manastira Dečani po značaju i bogatstvu je odmah iza hilandarske.^[6]

Dečanska crkva Krista Pantokratora spada među najveće građevine srednjovjekovne Srbije. Crkva manastira Visoki Dečana građena je od mramornih kvadara u dvije boje, čime je slijedila arhitektonsku tradiciju iz srednjeg bizantijskog perioda, koji je najbolje uočljiv u manastiru Hosios Loukas u Grčkoj. Osnova ove crkve gledano spolja izgleda trobrodna, te predstavlja idealan spoj višebrodne bazilike i jednobrodne, jednokupolne crkve zidane u Raškom stilu. Osnovni brod je podijeljen na pet dijelova a iznad njega se nalazi kupola koja je oslonjena na četiri stuba.^[7] Po svojoj graditeljskoj složenosti crkva predstavlja skladno prožimanje elemenata zapadnog - romanike i gotike, i istočnog - bizantijskog stila sa već postojećim tradicijama srpske umjetnosti. Iako je srpska arhitektura imala mješovite utjecaje bizantijske i srednjovijekovnih italijanskih država, freske i ikonopisi i dalje su bili duboko ukorijenjeni u isključivo istočnoj bizantijskoj tradiciji, što je uočljivo i u Visokim Dečanima.^[8]

Freske[uredi | uredi izvor]

Slikanje Dečanskog hrama trajalo je od završetka gradnje 1335. pa sve do 1350. godine i radilo je nekoliko grupa najboljih slikara Dušanovog carstva. Po broju likova i scena, kao i ukupnoj oslikanoj površini, Dečanske freske prednjače u srpskoj slikarstvu srednjeg vijeka, a Ilustrovane površine crkve su gotovo prevelike da bi ih ljudsko oko sve obuhvatilo. Sve što je tokom prethodnih decenija postepeno stvarano i usavršavano u srpskim i bizantijskim crkvama pojačano je u Dečanima do veoma visokog stepena. Nijedna crkva, srpska ili bizantijska, ranije nije imala toliko fresaka i ni u jednoj crkvi nije čitava historija spasenja prikazana na jednom mjestu tako potpuno kao u manastiru Visoki Dečani. Svo sakupljeno iskustvo iz kasnobizantijske umjetnosti utkano je u preko hiljadu scena i nekoliko hiljada pojedinačnih figura podijeljenih u više od dvadeset ciklusa. Mnogi slikari su istovremeno ili uzastopno radili na ilustraciji crkve od 1338 - 1348 godine, što se odrazilo na raznolikost stilova i umjetnički kvalitet freskopisa.^[9] U kapeli posvećenoj svetom Dimitriju Solunskom postoji zanimljiv fresko ciklus sastavljen od dvanaest scena, od kojih su neke predstavljene prvi put u srednjovijekovnoj umjetnosti, ili su čak prikazane samo u Dečanima. Gotovo svi se temelje na životu svetog Dimitrija, na opisima njegovih čudesa i na hvalospjevima u njegovu čast. Njegova čuda naslikana na sjevernom zidu kapele i apside posebno su rijetka i stoga zanimljivija jer su historijski utemeljena i povezana sa Solunom, gradom u kojem se nalaze mošti svetog Dimitrija, zaštitnika grada. Iznad freski svetog Dimitrija nalazi se zanimljiv starozavjetni ciklus scena iz Knjige postanka. Gotovo pedeset scena, kojima je dodano još šest pojedinačnih slika pravednika iz Starog zavjeta, raspoređeno je u svodovima i u dva pojasa koji se spuštaju niz zidove kapele. Umjetnici koji su ukrasili ovu kapelu bili su: Trajko Rekalija sin Doče Skopljanca, koji je uradio ukrasne rezbarije od drveta, a slikari su bili Simeon i Aleksije Lazović iz Bijelog Polja.^[10]

Južna kapela u Dečanima posvećena je svetom Nikoli sa sveobuhvatnim ciklusom iz njegovog života i njegovih čuda prikazanim u istočnom dijelu njegove kapele, s prvim prizorom u svodovima, a posljednjim, kao u ostalim hagiografskim ciklusima, u apsidi. Jedan od najranijih i najopsežnijih prikaza akatističke himne Bogorodici također se može vidjeti u Dečanima. Osim jednog izostavljenog oikosa i jednog kondaka, u brodu i u južnoj kapeli naslikano je dvadeset scena na osnovu poznate himne u čast Bogorodice. Zanimljiva ikonografija akatista sa svojim "historijskim" dijelom zasniva se na poznatim pričama o začeću, rođenju i ranom djetinjstvu Isusa Hrista, dok je drugi, "dogmatski" dio ikonografski mnogo složeniji. Svaki stih pretvara se u jednu sliku. Tako naprimjer, dvadeseti stih - o nemogućnosti da se riječima opiše veličina Hristovog milosrđa, poprima u Dečanima izvanredan oblik: oko ikone Bogorodice Hodegetrije u raskošnoj odjeći nalazi se vladika koji služi pred ikonom u prisustvu nekoliko redovnika i pojača. Freska zapravo predstavlja ceremoniju svečanog prenosa ove poznate ikone na praznik akatista u Bogorodicu iz carigradskog manastira Pantokratora na carski dvor.

Posljednja Isusova večera nadahnuta je i pašalnim svečanostima na bizantijskom dvoru, u kojima je učestvovao i bizantijski car, ali umjesto bizantijskog cara tu su slike kralja Stefana Dušana, kraljice Jelene i njihovog malog sina Uroša (slika desno). To otkriva da je ova carigradska kraljevska pašalna ceremonija, u kojoj su učestvovali vladar, njegova porodica i crkveni velikodostojnici, prebačena u Srbiju u Dušanovo vrijeme, a to je tačno predstavljeno u završnoj sceni akatista u Dečanima.

Ikonostasi kapele su iz 1818. godine i poput ikonostasa u kapeli svetog Dimitrija, koja je nekoliko godina starija, izraz je kasnobalkanskog baroka, stila čija je vanjska pozlata i prepotentna ornamentika dominirala reljefnim gravurama i slikanjem u središnjem Balkanu. između sredine 18. i sredine 19. vijeka.^[11]

Ciklus fresaka koji prikazuju Hristove učenike nalazi se u sjeverozapadnom dijelu Dečanskog naosa do sjeverne kapele. Ovaj ciklus je relativno rijedak u bizantijskim i zapadnim crkvama, te je u mnogim aspektima jedinstveni fenomen u umjetnosti ovog razdoblja. Dvadeset scena koje slijede redoslijed događaja predstavljenih u Djelima apostolskim, počevši od svoda i postepeno silazeći do okolnih zidova i stupova, govore historiju ranih dana hrišćanstva. Nakon Hristove muke i vaskrsenja, freske prikazuju scene iz ranih misionarskih aktivnosti, čuda i mučeništva apostola Petra, Ivana, Filipa i Pavla. Svojevrsni podciklus posvećen svetom Stefanu, arhiđakonu i protomučenicima, predstavljen je u zasebnom krugu slika. Izbor scena varirao je, uglavnom u zavisnosti od dodijeljenog prostora ili odnosa sa scenama koje ih okružuju. Takve scene u Dečanima dolaze kao nastavak Hristovih učenja i čuda, što implicira da su apostoli nastavili njegovo djelo.^[12] Prelazeći od južne ka sjevernoj kapeli kroz zapadni dio naosa, na svodu, zidu i stupovima nalaze se prizori iz Drugog dolaska Hristovog. Zasnovani su na ikonografskim oblicima 11. vijeka i na tekstovima koji su utjecali na njegovu zastupljenost u kasnijim vijekovima. Stoga je sadržavao ne samo gotovo sve detalje slikane prije, već i neke vrlo rijetke ili one s malo izmijenjenom ikonografijom. Isus Hristos je u sceni njegovog silaska s neba prikazan kao mladić bez brade, sa Uzvišenjem sv. križa ugrađenom u sliku, dok se iznad hetimasije pojavljuju anđeli-đakoni sa kandilima. Trenutak suđenja izgleda isto kao i na ranijim spomenicima. Međutim, umjesto Hrista zastrašujućeg sudije, prikazan je Hrist pantokrator sa gotovo krotkim izrazom prikazanim u Dečanima dok se blaženima obraća riječima iz otvorene knjige evanđelja. Uključeni su svi potrebni detalji, iako se broj zagovornika za ljudsku vrstu povećao i predstavlja ga dvanaest grupa svetaca, što je više nego na bilo kojoj drugoj slici Posljednjeg suda. Freske su ovdje, kao i u cjelini prostrane dečanske crkve, pažljivo raspoređene. Vjerovatno zbog blizine grobnice svetog Stefana Dečanskog i freske Drugog dolaska Hristovog, Bogorodica Hagiosoritissa (Bogorodica bez djeteta) i Hristos svemogući naslikani su u najnižem dijelu prednje strane stubova u južnom dijelu crkve. Hristos, prikazan na ovaj način samo u Dečanima, ima mač u ruci, ne da prijeti ljudima ili kažnjava, već da uništava grijeh. On ovdje nije prikazan kao strašni sudija, već kao spasitelj.^[13]

Porodično stablo Nemanjića[uredi | uredi izvor]

Na istočnoj strani narteksa, južno od portala koji vodi do naosa, nalazi se umjetnički prikaz porodičnog stabla dinastije Nemanjića (pogledati galeriju), kompozicija koja je nastala iz srpske slikarske tradicije započete u manastiru Gračanica. Na ovom fresko prikazu korijen drveta je u rukama Stefana Nemanje, a s njegove desne i lijeve strane su njegovi sinovi, Sveti Sava i kralj Stefan Prvovjenčani, osnivači Srpske pravoslavne crkve i Kraljevine Srbije. Iznad njih su ostali Nemanjini potomci, utkani u lozu i u njene manje grane i cvijeće, neki izvedeni u cjelini, a drugi u poprsju. Kao i u ostalim dečanskim kompozicijama, sve je pažljivo isplanirano i precizno izvedeno. Svrha ove ilustracije bila je naglasiti dugovječnost i sveto porijeklo vladajuće porodice, čiji će kasniji potomci osnovati Dečansku crkvu, i pokazati da je njihova vlast, kao i vlast njihovih predaka bilo njihovo porodično pravo koje potječe od božijeg blagoslova (kako se u to vrijeme vjerovalo).^[14]

Ikone[uredi | uredi izvor]

Pored najstarijih i najljepših ikona koje se nalaze na ikonostasu, dečanska riznica obuhvata veliku i najznačajniju zbirku ikona, najvažnijih i najbogatijih među manastirskim riznicama u Srbiji. Mnoge su naslikane u drugoj polovini 14. vijeka, kada je ikona Bogorodice Pelagonitise vjerovatno stigla i u Dečane. Naslikana je s obje strane, iako ne istovremeno - s jedne strane Djevica ljubi razigrano dijete Hrista, a s druge tuguje za njim mrtvim. Prikazi su međusobno povezani i povezani sa tekstom Jadikovke Bogorodičine koja se pjeva na Veliku subotu. Ova ikona je djelo visoke umjetničke vrijednosti, slikana je mirnim, živopisnim nijansama okera s nijansama crvene i bijele boje, dok su boje na draperiji oslikane u lijepom kontrastu sa zlatnom pozadinom nešto jače i raznovrsnije.

Tokom 15. i početkom 16. vijeka u manastir su sporadično stizale ikone, među kojima je najljepša ikona starozavjetnog Trojstva. Prostorno je dobro riješena, čistog je sastava i u izblijedjelim, gotovo prozirnim bojama. Dečani su u posljednjim decenijama 16. vijeka obogaćeni većim brojem ikona, a većinu njih naslikao je najznačajniji srpski ikonopisac Zograf Longin iz Peći iz Manastira svetog Nikole na Tavoru. Njegova najranija djela u Dečanima bile su horos ikone iz 1572. godine, od kojih je šest dobro očuvano i čuvaju se u riznici (druge dvije su u Narodnom muzeju u Beogradu, a jedna je sada izgubljena). Malih su dimenzija, a s obje strane naslikani su prikazi monaških svetaca i crkvenih gozbi. Čak i da slikar nije potpisao svoje ime na nekim ikonama, i dalje bi bilo lahko prepoznati Longinov način rada, njegove čiste boje plave, zelene i crvene s ružičastim i bijelim akcentima, kao i prilično samopouzdan crtež nadahnut po modelima iz 14. vijeka.

Longin je ponovo posjetio Dečane 1577. godine, kada je naslikao i poklonio manastiru ono što će biti vrh njegovih ikonografskih dostignuća - veliku hagiografsku ikonu svetog Stefana Dečanskog. Kralj je prikazan na prijestolju u središnjem dijelu ikone, dok ga Hrist blagosilja s obje ruke odozgo, a dva anđela s kraljevskim remenom i krunom u rukama slijeću prema kralju. Bitka kod Velbužda naslikana je na dnu ikone u cijeloj njenoj širini, dok se šesnaest malih ikona koje prikazuju Stefanov život nalazi na obje strane. Sve njihove teme preuzete su iz Žitija svetog Stefana, koji je napisao Grigorije Camblak. Svaka scena sadrži natpise sa Službe svetom kralju, što je učinjeno u svrhu interpretiranja slika kroz njihovo liturgijsko značenje. Ovom ikonom je sveti osnivač i zaštitnik Dečana dobio najljepše naslikanu pohvalu, jednaku akatistu (himna zahvalnosti) koju je nešto kasnije Longin, koji je bio ne samo slikar već i nadareni pisac, njemu posvetio. Ispod središnjeg dijela ikone napisao je kratku kompoziciju u kojoj je izjavio da je ikonu završio 1. avgusta 1577. godine.

Deset godina kasnije, Longin je počeo da slika novi ikonostas, kraljevska vrata i glavne ikone u Dečanima. Nepoznatog datuma izradio je i jednu hagiografsku ikonu svetog Nikole Čudotvorca, kojoj sada nedostaje desni dio. Ikona prikazuje scene iz života svetitelja, a na dnu je scena vezana za Stefana Dečanskog, kome se sveti Nikola pojavio u Ovčem polju, obećavši da će mu vratiti vid. Posljednje Longinovo djelo u Dečanima bile su male ikone Menaion - u riznici je sačuvana samo jedna i naslikana je s obje strane, na kojoj je prikazan sveti Jovan Klimak, Posljednja pričest svete Marije Egipćanke i svetog Teodora. Na samoj ikoni zabilježio je datum kada ju je dovršio, 9. maja 1596. godine, i tajnim slovima napisao svoje ime. U riznici se nalaze i neke ikone naslikane u drugoj polovini 16. vijeka koje se ponekad pripisuju Longinu, a posebne su važne Preobraženje, Uzašašće i oštećeni Deesiz sa Hristom Pravednim Sudijom. Nešto kasnije, oko 1600. godine, stvorene su još neke ikone: Sveto Trojstvo, Uspenje Bogorodice, kraljevska vrata, Bogorodica Eleusa i sveti Nikola. Među slikama na tabli s početka 17. vijeka najzanimljivija je ikona "Šta da ti ponudimo, Hriste", koja prikazuje Djevicu i Hrista na prijestolju, dok su oko nje svi oni koji su ponudili poklone novorođenom Spasitelju, naslikan finim osjećajem simetrije i uravnoteženom raspodjelom težine.

Bogorodica glikofilousa, jedna od ikona iz riznice manastira Visoki Dečani

Tu je i nekoliko ikona koje su ikonopisci Georgije i Kozma naslikali u Dečanima u doba igumana Diomidija 1619. ili 1620. godine. Za njega su naslikali hagiografsku ikonu svetog Nikole koja prikazuje Isusa na tronu okruženom scenama iz njegovog život i njegova čuda. Neke scene su rijetko slikane, poput Spasenja sveštenika Kristofora, kao i izgled svetog Nikole Stefanu Dečanskom, što je bliska kopija ranije Longionove hagiografske ikone. Nekoliko drugih ikona u riznici potječe iz 17. vijeka (dvije ikone Bogorodice Hodegetrije, dopojasni Stefan iz Dečana i Čudo svetog Đorđa sa zmajem), ali nisu visokog umjetničkog kvaliteta.

Neke od ikona iz 18. vijeka vjerovatno su bile pokloni episkopa vršačkog Jovana Georgijevića: kamenovanje arhiđakona Stefana (vjerovatno nadslikavanje prethodne ikone, rekonstruisane 1783. godine), Vavedenje i Blagovještenje sa svetima. Ova pretpostavka zasniva se na činjenici da sve ove ikone imaju barokne stilske osobine karakteristične za umjetnike koji su radili u Banatu sredinom 18. vijeka. Krunidba Djevice, svetog Luke i dvije ikone Isusa Hrista također pripadaju djelima grčkih i aromunskih umjetnika s kraja vijeka, obilježenih utjecajima kasnog baroka. Nekoliko ruskih ikona iz 18. i 19. vijeka monasi Dečana su vjerovatno donijeli sa svojih putovanja u Rusiju.

Posljednje ikone nastale u Dečanima potječu s početka 19. vijeka, a djela su Simeona Lazovića i njegovog sina Aleksija iz Bijelog Polja. Čak i prije nego što su počeli da slikaju ikonostas u crkvi (1813), prefarbali su nekoliko starih ikona u manastiru i naslikali nekoliko novih: čudotvornu ikonu Bogorodice sa tri ruke i dva diptiha sa Bogorodicom i svetom Trojicom. Također su slikali relikvijare sa moštima svetaca - na jednoj je Simeon Lazović napravio prikaz svete Trojice, Stefana Dečanskog i njegove sestre Jelene, a na drugoj je Aleksije naslikao razne svetitelje, a među njima i kralja Stefana i Jelenu. Aleksije je naslikao brojne minijature i u Dečanima, a njegovo posljednje takvo djelo nastalo je približno 1818. godine kada je napisao, ukrasio i potpisao parusiju koja je snimljena prilikom sakupljanja milostinje u Srbiji. Ukrasio je parusiju svetim Stefanom Dečanskim i carem Urošem koji podupire dečansku crkvu, a tekst je uokvirio detaljnim slikama grbova južnoslavenskih zemalja koje je iz Stematografije preuzeo Hristofor Žefarović.^[15]

Iluminirane knjige i dokumenti[uredi | uredi izvor]

Manastir Visoki Dečani posjeduju bogatu zbirku od približno 160 rukopisa i 17 starih štampanih knjiga. Većina ima liturgijski sadržaj i svrhu: rukopisi Četvoroevanđelja, poslanice (apostola), molitvenici za sveštenike (hieratika), mjesečne komemoracije svetaca (menaia) i dnevne liturgijske službe (horologia), kao i djela Sveti oci, rimovani prolozi i rukopisi vezani za život manastira. Većina knjiga potječe iz vremena osnivanja manastira i prvih godina ili iz 1390-ih. Rukopisi potječu iz dečanskih isposnica i posjeda (metohija), mada su često naručivani i iz drugih manastira, posebno iz Hilandara, ili od pisara u širem manastirskom području. Nekoliko iluminiranih rukopisa, većinom četvoroevanđelja, dodato je dečanskoj biblioteci za vrijeme srpske despotovine (1389. - 1459.).

Pojavom prvih štampanih knjiga, preduzeti su koraci ne samo na pribavljanju, prikupljanju i povezivanju već i uključivanju nekoliko dečanskih monaha direktno u postupak štampanja. Najstarije štampane knjige u Dečanima potječu iz štamparije Đurađa Crnojevića na Cetinju. Među najbrojnijim izvorima u riznici je zbirka pravnih akata na turskom jeziku, kao i sultanovi edikti (fermani), pašine naredbe (buyruldi), sudske presude (huccet), osmanske sudije (kadije) misije (murasela), pravna mišljenja muftija (fetva), dozvola (izun) itd. Parusija, koju je napisao i ilustrirao Aleksije Lazović oko 1818. godine, također je bogato iluminirana minijaturama od izuzetne vrijednosti. ^[16]

Liturgijski i luksuzni predmeti urađeni od dragocjenih metala[uredi | uredi izvor]

Jednu od najbogatijih i najvrijednijih zbirki dečanske riznice čine predmeti od plemenitih i drugih metala. Arthos Panagia napravljen je od plemenitog metala obloženog srebrom, a pripadao je prvobitnoj riznici. Isto važi i za olovne ampule pronađene u relikvijaru svetog Stefana Dečanskog. Veliki bronzani horos i podni svijećnjaci također potječu od osnivanja manastira. Od velikog broja drugih dragocjenih predmeta navedenih u poveljama osnivača, nijedan nije sačuvan, a većina zbirke potječe iz perioda od 16. do 19. vijeka. Veliki svijećnjak, izliven i ugraviran u bronzu sa stopalima u obliku lavova i karirani ukras s ugraviranim pticama i heraldičkim ljiljanima, jedinstveni je uzorak podnih bronzanih srednjovjekovnih svijećnjaka iz 14. vijeka. Liturgijske lepeze koje je oblikovao zlatar Kondo Vuk (u to vrijeme izuzetno talentovan majstor, vrsni crtač i vješt graver) i koje je naredio velikaš Radivoj poznati su među starinama Dečana. Izrađeni u pozlaćenom srebru sa prikazom relativno složene kompozicije Nebeske liturgije, predstavljaju remek djelo srpskog zlatarstva. Zbirka kandila (uljanih lampi) je brojna i sadrži 95 inventarisanih uzoraka. U Dečanima je uvijek bilo mnogo kandila. Osim što su visile na tri dečanska ikonostasa, bile su pričvršćene i za horos, kao i na drugim mjestima u crkvi. Sva dečanska kandila izrađena su od prelivenog metala, uglavnom srebra i legure srebra, ali i od bakra i bronze.

Postoji ukupno šesnaest relikvijara koji sadrže svete ostatke svetaca ili druge svete predmete povezane s njima. Vrlo su bliski jedni s drugima u pogledu svog porijekla i stila. Uz nekoliko izuzetaka, pripadaju takozvanom stilu "seoskog baroka" iz 19. vijeka. Zbirka pečata sadrži 25 primjeraka, uglavnom iz 19. vijeka. Većina je izrađena od srebra ili bronze, a postoji nekoliko vrsta: ktitori, zaštitnici, simbolični i ikonografski, heraldički i monogramski pečati. Najstariji od sedam sačuvanih bakroreza u dečanskom manastiru urađen je u Beču 1746. godine prema projektu Georgija Stojanovića. Graviranje je naredio patrijarh Arsenije IV Jovanović Šakabenta.^[17]

Dragocjeni pokloni uručeni Dečanima[uredi | uredi izvor]

Jedna od najljepših posuda u dečanskoj riznici i proizvod umjetničkog zlatarstva je zeonska posuda u obliku malog pokrivenog dekantera ukrašenog cvjetnim i biljnim ukrasom sa zmijolikom drškom i tri životinje na naslovnici (pas koji juri vuka i pantera), porij[[eklom iz carske radionice u Carigradu početkom 16. vijeka. U Dečanima se čuva 13 kaleža, od kojih je većina izrađena od srebra ili legure srebra sa djelimičnom pozlatom, ukrašeni tehnikom ukucavanja i gravure sa motivima životinja, ptica, cvijeća i stilizovanog lišća. Križevi čine veliku i značajnu skupinu u zbirci metalnih predmeta. Ima ih 22, svi bez iznimke stojeći, ugravirani u bareljef i uokvireni srebrom, koji je u nekim slučajevima i pozlaćen. Najraskošniji primjeri ukrašeni su dragim i poludragim kamenjem. Sudeći po njihovoj relativno velikoj zastupljenosti u dečanskoj riznici, kopče za pojaseve često su se poklanjale manastiru, bilo same ili pričvršćene za pojaseve. Izrađivane su od srebra ili sedefa i ukrašavane draguljima, biserima ili caklinom. Manastir ima i malu zbirku zavjetnih srebrnih kolijevki različitih veličina koje su poklonili parovi bez djece.^[17]

Namještaj i liturgijski pribor od drveta[uredi | uredi izvor]

Budući da Visoki Dečani nikada nisu napušteni, a Dečanska crkva nikada nije izgorjela niti ostala bez krova, kao što je to bio slučaj sa gotovo svim većim srpskim manastirima, najznačajnija kolekcija predmeta od drveta ovdje je sačuvana počev od 14. i do 17. vijeka. stoljeća: bareljefi, intarzija ili jednostavni rezbari u drvu.

Prvi relikvijar Svetog Stefana Dečanskog iz 1343. godine najpoznatiji je u kolekciji drvenih predmeta u Dečanima. Takođe se smatra najdragocenijim delom srpskog srednjovekovnog gravure bareljefa. U Dečanima se čuvaju još dva urezana i pozlaćena bareljefna relikvijara iz prve polovine 19. veka.

Kolekcija panagija i panagijarija (ploča za uzdizanje hljeba u čast Bogorodice) danas uključuje deset komada. Gotovo sve potječu sa Svete Gore Atonske i imaju bareljefno ugravirano jezgro uramljeno u srebro i zlatnu pločicu sa ukrasima izvedenim u filigranu i drugim tehnikama izrade zlata. Neki su ukrašeni biserima ili caklinom.

Križ starca Nestora napravljen je 1565. godine i dobro je planirano umjetničko djelo čiji je gotovo ekskluzivni ukras stručno izrezan i ispisan tekstom na staroslavenskom u nekoliko boja.^[18]

Rezbareni crkveni namještaj[uredi | uredi izvor]

U manastiru se čuva šesnaest drugih stasidija iz 17. vijeka, koji su ili samostojeći ili bočno povezani. Nasloni su im lučno zasvedeni i jedno vrijeme su imali vazdušasto izrezbarene ukrase. Stranice su im ravne sa zavrnutim krajevima u obliku jabuka, lukovica ili malih stubova. Tu je i mali šesterokutni sto izrađen krajem 14. ili početkom 15. vijeka. Njegove izdužene proporcije, samopouzdanje s kojim je sastavljen i preciznost izrade opšte su osobine umjetnosti moravskog stilskog razdoblja. U riznici Dečana postoje tri drvena naslona za čitanje, koje se smatraju jednim od najbolje očuvanih i vjerovatno među najuspješnijim primjercima te vrste. Izrađeni su od hrasta tamne i svijetle boje s intarzijom u kosti tehnikom rezbarenja i mušarabija po uzoru karakterističnom za hercegovačkog majstora s krajem 16. i početkom 17. vijeka.^[18]

Filatelija[uredi | uredi izvor]

Kosovska pošta je na proljeće 2009. izdala poštanske markice, na kojima je prikazan manastir Visoki Dečani kao "arhitekstonsko blago Kosova".^[19]^[20]

Svjetska baština[uredi | uredi izvor]

Ovaj manastir se nalazi na spisku UNESCO-ove Svjetske baštine zajedno sa još tri manastira Srpske pravoslavne crkve pod imenom Srednjovjekovni spomenici na Kosovu.

UNESCO je proglasio manastir Dečani za mjesto svjetske kulturne baštine 2004, navodeći da su njegove freske jedno od najvrijednijih primjera renesanse u bizantijskom slikarstvu za vrijeme vladavine loze Paleologa i dragocjen zapis o životu u XIV stoljeću.

Galerija[uredi | uredi izvor]

Isus u kupoli dečanskog manastira, fotograf Darko Dozet
Dinastija Nemanjića, freska
Unutrašnjost manastira Visoki Dečani
Unutrašnjost manastira Visoki Dečani
Unutrašnjost manastira Visoki Dečani
Unutrašnjost manastira Visoki Dečani
Unutrašnjost manastira Visoki Dečani
Unutrašnjost manastira Visoki Dečani
Unutrašnjost manastira Visoki Dečani
Ikona Bogorodice s djetetom, manastir Visoki Dečani
Unutrašnjost manastira Visoki Dečani
Okno urađeno u romaničkom stilu
Bifora u Dečanima
Bareljefima ukrašeni portal
Unutrašnjost manastira Visoki Dečani
Unutrašnjost manastira Visoki Dečani
Ikona cara Stefana Dečanskog, djelo Zografa Longina, jednog od najznačajnijih srpskih ikonopisaca