Mimar Sinan

Mimar Sinanu, bista, Ankara

Mimar Sinan (na turskom također zvani Koca ili Aga; rođen 15. aprila 1489, preminuo 17. jula 1588) je bio glavni Osmanlijski arhitekta (na turskom mimar) u službi sultana Selima I, Sulejmana Veličanstvenog i Murata III. Njegovo remek djelo je Selimije džamija u Edirnama mada je najpoznatiji po Sulejmanovoj džamiji u Istanbulu.

Sinan je najvjerovatnije bio rođen 1490. godine. 1511. godine došao je u Istanbul kao derviški regrut i služio je veziru Ibrahim Paši kao početnik u Palatskoj Školi. Poslije 3 godine nakon što je postao vješt arhitekta i inžinjer pridružio se Selimovim vojnim kampanjama prema istoku kao dio inžinjerskih trupa. Kad je Osmanlijska vojska osvojila Kairo, Sinan je unaprijeđen u glavnog arhitektu i imao je za privilegiju da može da sruši bilo koju zgradu u osvojenom gradu koja nije bila izgrađena po gradskom prostornom planu.

Život

Prvu Sinanovu biografiju napisao je turski književnik i slikar Mustafa Sai Çelebi, savremenik i lični prijatelj Sinanov. Ova biografija pojavila se odmah nakon Sinanove smrti, 1588. godine. U njoj se kaže da je Sinan rođen u Kajseriji u Kapadokiji. Po različitim izvorima tvrde da je porijeklom Armenac, Albanac ili Grk.

Godine 1938. na 350-godišnjici Sinanove smrti, turski istoričar B. Zlug je iznio neke nove podatke o Sinanovom porijeklu. Ove podatke on temelji na originalnim pisanim dokumentima, koji se nalaze u turskom Državnom arhivu. Prema njima, Sinan se rodio u Agirnazu, selu u području Kesi, u centralnom dijelu Kajserije. Prema podacima sidžila (sudbenog protokola) iz toga vremena, ove krajeve su naseljavali hrišćani turskog porijekla, koje je Vizantija, da bi se oduprla navalama Arapa naseljavala u Anadoliji. Kao kršćansko dijete, Sinan je doveden u Istanbul, preveden na islam i dat u janjičarsku vojsku na vaspitavanje. Iako ova verzija bazira na nekim istorijskim pisanim dokumentima te izgleda vjerodostojna, mišljenja smo da Sinanovo nacionalno porijeklo nije bitno. Za nas su od prvobitnog značaja njegova djela, koja u arhitekturi predstavljaju najviši domet islamske osmanske arhitektonske škole.

Prema podacima B. Zluga, s kojima se slažu i podaci E. Eglia, nije poznat tačan datum Sinanovog rođenja ni dolaska u Istanbul. Sa najviše vjerovatnoće uzima se da je rođen 1490. ili 1491. godine. Već 1516. godine sudjeluje kao građevinski radnik u vojnom pohodu na Egipat. O sljedećih pet godina nema pouzdanih podataka. Godine 1521. nalazi se sa vojskom sultana Sulejmana, kad ona zauzima Beograd, a naredne, 1522. g. nalazi se sa vojskom u pohodu na Rodos. Tada u janjičarskoj vojsci dobija titulu „sekban konjanik“ , (rod janjičarske vojske koji u sastavu ima lovačke pse). Godine 1526. učestvuje u bici kod Mohača i u zauzimanju Ugarske, a 1529. sa sultanovom velikom armijom, nalazi se pod Bečom. Sljedećih godina je, najvjerovatnije, sa sultanovom vojskom u Srednjoj Evropi, ali o tome nema sigurnih podataka. Godine 1534. i 1535. učestvuje u osvajanju Persije i Mesopotamije. U ovom pohodu, prema podacima B. Zluga, Sinan u jednom napadu kod Vanskog jezera dobija zadatak da izgradi flotilu malih ratnih lađa, što uspješno izvršava. Nakon završetka persijske vojne postavljen je za „hasekiju“ (služba dvorskog vrtlara). Nakon ovoga, sudjeluje u još nekoliko ratnih pohoda. S njim u vezi je za nas značajan podatak o gradnji mosta preko rijeke Pruta u pohodu na Rumuniju 1538. godine. Ovaj zadatak Sinan je izvršio za deset dana. Na sultanovom dvoru postojala je u to vrijeme služba i titula glavnog arhitekta, koju je do 1536. g. vršio Adžem Ali, porijeklom persijanac. Poslije njegove smrti, između 1536. i 1539. godine, mjesto glavnog arhitekta bilo je nepopunjeno. 1539. godine, po podacima B. Zluga, ukazala se potreba za izgradnjom turbeta (mauzoleja) umrlom velikom veziru Ajas-paši. Tadašnji veliki vezir Lufti-paša izjavljuje da za ovaj posao ne postoji vještiji arhitekt od Hasseki Sinan subaše, koji se nalazi u janjičarskoj vojsci, te mu preko komandanta janjičara nudi titulu glavnog arhitekta Turskog Carstva. Ovu dužnost je od tada vršio Sinan, neprekidno, do svoje smrti 1588. godine.

Iz ovih podataka se vidi da se Sinan i u janjičarskoj vojsci bio pročuo kao dobar graditelj. Istina, iz podataka o njegovom napredovanju kao janjičara, uočava se više težnja za običnom vojničkom karijerom: on je 1522. g. „sekban konjanik“, poslije Mohačke bitke 1526. dobija titulu kapetana pješadije, i tek 1534. g. pominje se kao šef nekog odjeljenja građevinara. U toku ovog perioda, prije i poslije 1534. godine, vršio je razne tehničke dužnosti, među kojima su građevinski zadaci bili samo jedan dio u sklopu mnogo širih zadataka koje je vojno ratovanje postavljalo pred njega. Međutim, činjenica da je 1539. postavljen za glavnog arhitekta na dvoru sultana Sulejmana govori da je Sinan u vojsci bio savladao ne samo inženjerske vještine u izgradnji mostova, puteva i utvrđenja nego da je bio već izgradio i takva djela koja su prvenstveno arhitektonska.

Arhitekt na dvoru imao je prije svega dužnosti koje su mu nalagale gradnju sakralnih i javnih objekata. Kad je izbor pao na Sinana, a ne na nekog od učenika ranijeg glavnog arhitekte, jasno je bilo da se on već ranije bio okušao i na takvim poslovima, iako iz njegove vojničke karijere proizlazi da je do tada najveći broj njegovih radova bio inženjersko-tehničke prirode. Zbog toga, period Sinanovog rada u janjičarskoj vojsci ostaje za nas u najvećoj mjeri nepoznat. Iz poznatih biografskih podataka, koristeći se do danas najvjerodostojnijim izvorima, vidi se da se u Sinanovom radu mogu jasno uočiti dva vremenska odsjeka vezana za njegovu građevinsku djelatnost: prvi, u janjičarskoj vojsci, od 1516. do 1539. godine, i drugi, na sultanovom dvoru, od 1539. do 1588. godine.

Prvi period nosi karakteristike Sinanovog školovanja na praktičnim inženjersko-tehničkim zadacima u vezi sa malim brojem pravih arhitektonskih objekata, dok drugi posve jasno odražava (u prvo vrijeme) Sinanove napore da konstrukcije, čije je izvođenje već bio savladao, arhitektonski oplemeni. Ovo nastojanje je vidljivo ne samo u savlađivanju novih zadataka koji se postavljaju pred njega nego, što je za nas značajnije, i u njegovom traženju vlastitog umjetničkog izraza. Počev od građevina koje još nose pečat nespretnosti pa sve do onih iz vremena zrelog majstorstva i pojedinih remek-djela, svuda se može pratiti i uočiti Sinanova umjetnička ličnost. „Taj individulani Sinanov umjetnički izraz je, po našem mišljenju, sklad ljupkosti jednog liričara i epske monumentalnosti izražene u brojnim realizacijama njegovih veličanstvenih prostora. Svi ti prostori ponekad izvanrednih dimanzija, podređeni su čovjeku, komponovani za njega, sa težnjom da im se da toplina ljudskog doma“.

Rad

Karađozbegova džamija u Mostaru je napravljena po projektu Mimar Sinana

Iako su objekti nekih džamija ujedno i najznačajnija Sinanova arhitektonska djela, ipak se po vrijednosti veoma razlikuju. Ove razlike prema arhitektonskoj i konstruktivnoj tehničkoj vrijednosti nisu vezane samo za vrijeme nastanka, odnosno za period u kome se Sinan formirao kao arhitekt (za razliku od njegovog ranijeg inženjerskog djelovanja u vojsci), nego i za značaj džamije ili, bolje reći, za značaj njenog utemeljivača. Između mnogobrojnih realizacija džamijskih građevina možemo izdvojiti one iz Sinanovog ranog perioda, kod kojih je uočljivo da se on tek formira kao umjetnička ličnost. Poslije dolaze Sinanove velike džamije u Istanbulu i Jedrenu, njegova remek-djela. Napokon, istovremeno sa svojim najvrednijim građevinama, koje su značajne za opštu arhitekturu njegovog doba, Sinan gradi i takve džamije koje se, ni po konstruktivnom rješenju, ni po kompoziciono-prostornim vrijednostima, ne mogu ubrajati u velika arhitektonska djela. Ali, bez obzira na veoma različite vrijednosti mnogobrojnih Sinanovih džamija iz dugotrajnog vremenskog perioda od pola vijeka, između 1537. do pred njegovu smrt 1588. godine, kod svih ovih gradnji može se uočiti prisutnost Sinanove umjetničke ličnosti. Da bismo mogli dobiti jasnu sliku o razvitku Sinana kao arhitekta, zadržaćemo se na njegovim karakterističnim džamijskim građevinama, kako iz vremena njegovog početništva, tako i iz vremena njegove umjetničke zrelosti.

Sinanu se pripisuje izreka da je Hasseki Hurrem džamija njegovo šegrtsko djelo, Šehzade džamija – kalfinsko, a džamije sultana Sulejmana i sultana Selima II – majstorska ostvarenja. Pa prema tome će i biti izvšena podjela perioda njegovog razvoja, na:

- Šegrtski period (do 1550. godine) - Kalfinski period (od 1550. do 1570. godine) - Majstorski period (od 1570. godine do svoje smrti).

Šegrtski period (period do 1550. godine)

U ovom periodu Sinan nastavlja tradicionalni stil osmanske arhitekture, ali on postepeno počinje eksperimentisati na raznim mogućnostima, jer, za vrijeme njegove vojne karijere imao mogućnost da pročava arhitektonske monumente u osvojenim gradovima Evrope i Bliskog istoka.

Sinan dobro upoznaje seldžučku i ranoosmansku arhitekturu, a isto tako i bizantijsku, zahvaljujući svom dugogodišnjem radu na najvećoj srednjovjekovnoj crkvi Aja Sofiji, tom veličanstvenom djelu Antemija i Isidora, gdje je postignuta uspješna kombinacija bazilike i centralnog plana, Mimar Sinan je uočio nedostatke bazilike i uspio ostvariti prostor sa jasnim, preglednim i jedinstvenim prostorom koji u sebi imaju neki svečani duh. Mnogi istraživači njegovog djela složili su se da niko nije od nastanka Aja Sofije pa do danas tako studiozno upoznao sve njene estetske, i konstruktivne, te strukturalne elemente.

Za ovaj period važno je pomenuti tri džamije – džamiju Husrev-paše u Alepu i Hasseki Hurrem i Šehzade džamiju u Istanbulu.

Kalfinski period (period od 1550. do 1570. godine)

Kada je 50-ih godina sultan Sulejman Veličanstveni stigao do vrhunca svoje moći, htio je da izgradi monument koji će se isticati ne samo svojom veličinom, nego i drugim odlikama u odnosu na druge. Taj posao povjerio je svom glavnom arhitekti Sinanu, koji će od tog napraviti pravo remek-djelo – kompleks Sulejmanija.

Pored Sulejmanije, Sinan je u ovom periodu napravio veliki broj drugih objekata, među kojima se izdvajaju – Džamija velikog admirala Sinan-paše, Džamija Kara Ahmet-paše, kao i Rustem-pašina džamija u Istanbulu.

Majstorski period (period od 1570. godine do svoje smrti)

Konačno 1569. Sinan je po narudžbi novog gospodara Selima II počeo svoje remek-djelo, sintezu svih ranijih traženja i eksperimentisanja, čudesnu Selimiju u Jedrenu. Sve su njegove najbolje osobine rasplamsane do vrhunca u ovom djelu njegove duboke starosti od preko osamdeset godina. Tu je na vrhuncu njegova drska smjelost ideja, nepogrješivi konstruktorski osjećaj, savršena sigurnost realizacije i lucidnost u potpunom usaglašavanju i najkrupnijih i najsitnijih detalja u jednu veličanstvenu cjelinu, koja je do te mjere savršena da ponekad djeluje neljudski i vanzemaljski.

Da bi se potpunije prikazao Sinanov razvoj, treba prikazati još tri vezirske džamije iz Sinanovog opusa u Istanbulu. Ove građevine potiču iz posljednjeg perioda Sinanove djelatnosti. On je imao gotovo 90 godina kad je dovršio džamiju velikom veziru Mehmed-paši Sokoloviću, koju je on sam smatrao jednom od svojih najboljih ostvarenja. Druge dvije, Šemsi Ahmed-paše i Kilič Ali-paše, po dimenzijama su manje, pa se po tome mogu porediti sa prve dvije Sinanove džamije, Husrev-pašinom u Alepu i Hasseki Hurrem u Istanbulu. Poređenje ostaje zaista samo na veličini građevina, dok sve druge vrijednosti ovih dviju posljednjih Sinanovih džamija govore o velikom i zrelom arhitektu. Obje ove džamije dovršene su 1580. godine. Iz pregleda Sinanovih džamija proizlazi da Sinanova starost nije umanjivala ni njegovu aktivnost, ni vrijednost njegovih djela. Naprotiv, svoja remek-djela ostvario je u poznim godinama života: džamiju Sulejmaniju – kad mu je bilo 66 godina, Selimiju – kad je bio starac od 84 godine, a kad je bila dovršena džamija Mehmed-paše Sokolovića imao je punih 88 godina.

Zaključak

Život Mimara Sinana je jedan uzbudljiv i sadržajan roman, ali to je neineresantno spram njegovih brojnih djela od kojih je svako jedan novi hrabri i samosvjesni pokušaj, eksperiment i uspjeh. Gradio je do duboke starosti, kao glavni dvorski ili državni arhitekt za dva velika sultana, Sulejmana Veličanstvenog i Selima II, u jednom moćnom i bogatom carstvu što je bila sretna mogućnost da rasplamsa svoj raskošni i neobuzdani istraživački genije i stvori toliko veličanstvenih djela što je dovoljno za više generacija.

„Koristeći pri realizacijama veštinu velikog broja najprobranijih majstora, dovođenih iz svih delova prostranog Osmanskog carstva, postigao je upečatljiv i lako prepoznatljiv sopstveni monumentalni izraz koji je označio ne samo vrhunac turske umetničke renesanse i, šire gledajući, celokupne islamske umetnosti njegovog doba, nego je preko vaspitanika njegove škole, taj klasični stilski izraz još celo jedno stoleće snažno uticao na monumentalnu umetnost islamskog mediteranskog sveta“.

U tom njegovom, sopstvenom, stilskom izrazu koji je razvio tokom svoje djelatnosti, mogu se uočiti neke odlike, kao što su: - stepenasta igra kupola i polukupola koje formiraju dinamičku i piramidalnu kompoziciju;

- proporcioniranje objekata posljedica je korišćenja mističnog značenja brojeva, zakonitosti matematike i korištenja standarda;

- svi elementi džamije su raščlanjeni i svaki dio djeluje posebno, ali stvaraju utisak cjelovitosti i imaju jedinstvenu kompoziciju;

- dijelovi arhitektonske kompozicije, kako na fasadi (portal) tako i u unutrašnjosti (mihrab, minber) imaju naglašenu visinu;

- nenametljiva arhitektonska plastika, kako na fasadama, tako i na elementima enterijera, precizno obrađena, ali smišljeno raspoređena s ciljem isticanja arhitektonskih vrijednosti;

- izvučeni mihrab iz vanjske mase zida, koji je i posebno pokriven;

- džamije su uvijek centralni objekti kompleksa (Külliyessi), oko kojih su medrese, škole za izučavanje Kur'ana, imareti, bolnice i drugi objekti.

Svaka Sinanova džamija se doima kao jedan savršen kristal, ili dijamant, stvoren nepogrješivim prirodnim tokom u jednom času, voljom Božijom. Zato se na njima ne prepoznaje grč stvaranja, rizici sklapanja, nesavršenosti uklapanja i tok postupka, nego su one čudno stvorene u trenutku bez trapavog ljudskog rada, kao stvaranje Božije.

Na kraju možemo reći da je Sinan bio jedan genijalan i sretan arhitekt. Sretan i što je genijalan, ali i što je imao takvu Tursku i takve sultane koji su mu omogućili da se razmahne i završi sve što počne. A Turska i sultani, tek kako su ovi imali sreće da se tu rodio jedan Sinan.