Bizantijski iluminirani rukopisi

Tetra evanđelje sa prikazom Posljednje večere s tekstom na grčkom i latinskom jeziku.

Bizantijski iluminirani rukopisi bio je veoma popularan oblik ukrašavanja knjiga širom Bizantijskog Carstva, koji su rađeni u manastirima, a drugi u carskim ili komercijalnim radionicama. Vjerske slike ili ikone rađene su u bizantijskoj umjetnosti u raznim medijima: mozaici, slike, male statue i iluminirani rukopisi. Manastiri su proizveli mnoge od iluminiranih rukopisa posvećenih religioznim djelima koristeći ilustracije za isticanje određenih dijelova teksta, kao naprimjer, mučeništvo svetaca, dok su drugi korišćeni u pobožne svrhe slične ikonama. Ove religiozne rukopise najviše su naručivali mecene i koristili su se za privatno bogosluženje, ali su također poklanjani crkvama za korištenje u vjerskim službama. Minijatura iz 12. stoljeća iz Skylitzeske kronike koja prikazuje cara Teofila i njegov dvor.

Nisu svi bizantijski iluminirani rukopisi bili vjerski tekstovi. Također, pisani su rukopisi na svjetovne teme koje su predstavljene u bizantijskoj carskoj hronici (npr. Madridski Skilica), medicinskim tekstovima kao što su Bečki dioskuridi i nekim rukopisima grčke verzije romana o Aleksandru Velikom. Pored većine rukopisa, na grčkom jeziku, postoje i rukopisi iz Sirijske crkve, kao što su Rabbula evanđelje, kao i armenski iluminirani rukopisi koji su bili pod velikim utjecajem bizantijske tradicije.

Bogato ukrašeni iluminirani rukopisi bili su manje zastupljeni u bizantijskom svijetu nego u zapadnom hrišćanstvu, vjerovatno zbog toga što je grčka elita uvijek mogla da čita vjerske i sekularne tekstove koji su bili pisani na grčkom jeziku. Upravo ovo često nije bio slučaj sa latinskim knjigama na Zapadu, pa je stoga ovaj stil bio rasprostranjeniji na Zapadu. Međutim, postoje primjeri, kako književni (uglavnom rani) tako i vjerski (uglavnom kasniji). Ova vrsta srednjovjekovnog bizantijskog slikarstva ostala je potpuno odvojena od monumentalne umjetnosti. Bizantijski ikonoklazam zaustavio je proizvodnju figuralne umjetnosti u iluminiranim rukopisima na mnogo desetljeća, što je rezultiralo uništenjem ili oštećivanjem mnogih postojećih primjera. Sve zajedno, poznato je da postoji približno 40.000 bizantijskih iluminiranih rukopisa kao i onih koji nisu iluminirani.

Bizantijska iluminacija za vrijeme vladavine Justinijanove i Heraklijeve dinastije

Glavni članak: Bizantijska iluminacija za vrijeme vladavine Justinijanove i Heraklijeve dinastije

Rabbula evanđelje, Uzašašće Hristovo

Bečki dioskuridi , rukopis naučnog rada De Materia Medica Pedanije Dioskoridea, crtež divlje kupine.

Bizantinci su uživali u umjetničkim knjigama i poznavali su tehnike rukopisnog slikanja, koje su kultivisali sa istrajnošću i talentom tokom cjelokupnog postojanja Bizantijskog Carstva. Početak ove umjetnosti, koja je praktikovana u istim bizantijskim radionicama u kojoj su i sami rukopisi kopirani, vezana je za 4. i 5. vijek naše ere. Tokom 6. vijeka vrste knjiga koje su bile ukrašavane i ilustrovane slikama gotovo su isključivo biblijske - posebno evanđelja, ali iz nekog razloga i Knjiga postanka. Knjige su pisali visokokvalifikovani kaligrafi na posebno obrađenoj životinjskoj koži poznatoj kao pergament (grčki: pergamene). Najskuplja i razmetljivija obrada koju je knjiga mogla dobiti bila je da bude napisana srebrnim ili zlatnim slovima na pergamentu, koji je bio obojen bojom "purpura" koja se obično koristila za tekstil i koja je u ovom periodu bila rezervirana za carsku upotrebu. Na taj način stvoreni su novi rukopisi i kopije starijih djela, tzv. "ljubičasti rukopisi" (napisani na ljubičastom pergamentu). Značajna djela su: Rabula evanđelje i Rossano evanđelje, Bečka knjiga stvaranja, naučni radovi - bečka i napolitanska dioskura i pariski fragment Sinope. U 6. vijeku objavljena je Aleksandrijska svjetska hronika sačuvana samo u obliku fragmenta - Goleniščev papirus.

Rossano evanđelje (poznato i po svom latinskom nazivu Codex Rossannensis) je rukopis urađen na ljubičastom pergamentu, a čuva se u katedrali u južnom italijanskom gradu Rossano. Potječe iz 6. vijeka i sadrži niz novozavjetnih slika. To su najčešće figuralni prikazi ekspresionističkog karaktera, sa ukupno 188 listova. Tekst je napisan srebrnom bojom na ljubičastom pergamentu i sadrži nekoliko ilustracija na cijeloj stranici, koje dijele stranice na dva dijela. Njene slike su sakupljene zajedno kao ilustracije na početku knjige. Najkarakterističnije su scene iz Hristovog života (pogledati galeriju) koje zauzimaju gornji dio stranice, a posmatrane su iz donjeg dijela stranice od gestikuliranjućih figura koje drže svitke na kojima su napisani tekstovi. Promatrači su prepoznati kao starozavjetni autori, a tekstovi koje drže citati su iz njihovih djela koja se mogu uzeti za proricanje gore zabilježenog događaja iz Novog zavjeta. Zajedno sa Codex Sinopensis, to je najstarije sačuvano grčko ilustrirano evanđelje (Septuagint). Sadrži tekstove iz Matejevog i Markovog evanđelja. Rossano minijature oslikane su izvanrednom profinjenošću i ekonomičnošću. Poput ilustracija u Bečkoj knjizi stvaranja, oni opisuju narativnu akciju u nekoliko uvjerljivih gesta. Helenistički naturalizam preživljava u mehkom, istaknutom odjevnom predmetu, dramskoj akciji i detaljima postavljanja. Naprimjer, Hristovo suđenje prikazano je kao autentični sudski postupak. Ipak, u rukopisu je evidentno slabljenje klasične uvjerljivosti i snage. Na stranici sa prikazom svetog Marka, personifikacija i vrtni zid izgledaju spljošteno i pokazuju tendenciju ka apstraktnom uzorku. Rossanovo evanđelje je već bilo blago katedrale kad ga je napuljski novinar Cesare Malpica prvi put primijetio 1845. godine.

Bečka knjiga stvaranja je usko povezani, a možda istog porijekla i iz istog vremenskog peioda kao Rossanovo evanđelje. To je najstariji dobro sačuvani iluminirani rukopis za kojeg se zna da sadrži biblijske scene. U njemu se koristi kontinuitet friza u svitku. U kontinuiranom prikazu poput ovog, dvije ili više scena iz priče predstavljene su u jednom okviru. Ovo će postati uobičajeni oblik pripovijedanja u srednjovjekovnoj umjetnosti.

Značajan rukopis iz ovog vremena je i botanička enciklopedija poznata po svom latinskom nazivu De Materia Medica u kojoj je naveden popis izgleda, svojstava i medicinske upotrebe biljaka. Napisao ju je grčki liječnik Pedanija Dioscoride, koji je najvjerovatnije putovao zajedno sa rimskom vojskom. Njegov rad bio je prvi sistematski tretman takvog materijala i u svoje vrijeme bio je visoko cijenjena naučna studija. Naredne generacije pisara i profesionalnih pisaca dokumenata kopirali su ovo naučno djelo. Knjiga je postala preteča kasnijih savremenih farmaceutskih priručnika. U srednjem vijeku knjiga je bila objavljena na latinskom (Codex Medicus Graecus), grčkom i arapskom jeziku. Mnogi ilustrirani rukopisi sačuvani su nakon mnogih prerada i napomena iz arapskih i indijskih izvora sve do danas. Jedan od najpoznatijih, bogato ilustriranih tzv. Dioscurides Costantinopolitanus (Bečki dioskurid), urađen je u Konstantinopolju između 512. - 513. godine kao prezentacija za princezu Julijanu Aniciju. Kodeks započinje serijom minijaturnih portreta (od Dioskure do princeze Anicije) i sadrži nekoliko crteža biljaka s opisima. Julijana Anicija je prikazana između dvije personifikacije, Velikodušnosti i Mudrosti. Njihov je stav jednostavan i prirodan, a likovi se ugodno ističu u tamnoplavoj pozadini. Uokvirivanje portreta je posebno lijepo urađeno. Kasnije djelo Dioscurides Neapolitanus (Napuljski dioskurid) zasniva se vjerovatno na istom izvoru kao i Bečki dioskuridi, što pruža realnije, ali i manje prikaze slabijeg kvaliteta. Ovaj trend ukazuje na pad kvaliteta bizantijske iluminacije u periodu koji je vodio do ikonoklazma.

Laurentinska biblioteka u Firenci posjeduje sirijski rukopis poznat pod nazivom Rabbula evanđelje, koji je 586. godine u mezopotamskom samostanu Beth Mar Yohanna izradio monah po imenu Rabbula. Gotovo svaka stranica uokvirena je velikim arhitektonskim crtežom, visokim trijemovima poduprtim krhkim i elegantnim debelim stubovima. Na fasadi ili oko ovih građevina nalaze se grupe ptica, životinja i drveća, zatim male scene čiji se predmeti prenose iz svetih tekstova. Pred kraj rukopisa nalazi se nekoliko kompozicija većih dimenzija, od kojih jedan prikazuje jedan od prvih primjera raspeća. Teme o kojima se govori u rukopisima su brojne: mnoge pripadaju Starom zavjetu, ali i Novom zavjetu i ranoj historiji hrišćanstva (lapidiranje svetog Petra ili obraćenje svetog Pavla). Na kraju rukopisa nalazi se velika i lijepa iluminacija koja zauzima cijelu stranicu, a u gornjem dijelu nalaze se dva medaljona koji sadrže slike sv. Ane i Simeona; ispod njih je Hrist, Djevica Marija, sveti Jovan Krstitelj, sveštenik Zaharija i sveta Elizabeta. Ikonografija djela je svojstvena, a boje su živahne i dinamične.

• Galerija iluminacije
• 
  Rossano evanđelje: Jerusalem. desno: izgon iz hrama
• 
  Rossano evanđelje, iscjeljenje slijepih
• 
  Rabbula evanđelje, razapinjanie Isusa Hrista
• 
  spis Napolitanski dioskurid iz prelaza 6. u 7. vijek
• 
  spis Napolitanski dioskurid iz prelaza 6. u 7. vijek
• 
  spis Bečki dioskurid, manuskript spisa De Materia Medica iz 6. vijeka (približno 515. godine), galerija ptica, rad je napisan za princezu Aniciju Julijanu
• 
  Paríska sirijska biblija, 7. vijek, Mojsije pred faraonom
• 
  Bečka knjiga stvaranja, príča o Jakubu
• 
  Bečka knjiga stvaranja, sveti Josip u zatvoru
• 
  Bečka knjiga stvaranja, odlazak svetog Josipa
• 
  Bečka dioskurida, mahovka
• 
  Bečka dioskurida, oleander
• 
  Bečka dioskurida, kapari
• 
  Bečka dioskurida, ptice
• 
  londonske kanonske ploče iz 6 - 7 vijeka
• 
  Rossano evanđelje, Isus Hrist pred Poncijem Pilatom
• 
  Bečka knjiga stvaranja, Rebeka kraj izvora

Bizantijska iluminacija za vrijeme ikonoklazma

Glavni članak: Bizantijska iluminacija za vrijeme ikonoklazma

Prikaz uništavanja ikone tokom bizantijskog ikonoklazma, Hludov psaltir, 9. vijek.

Tokom ikonoklazma određeni broj umjetničkih djela, a posebno rukopisa sa prikazima Isusa, Bogorodice i svetaca uništen je. Zbog toga je došlo do velikog pada broja izrađenih iluminiranih knjiga. Unatoč tome, nekoliko rukopisa je još uvijek nastalo u periodu od 7. do sredine 9. vijeka, posebno u perifernim područjima carstva, kao što su Palestina i Italija. U potonjoj je nastala knjiga pod nazivom "Sacra Parallela" Jovana Damaskena koja sadrži više od 1600 ilustracija smještenih na marginama rukopisa. Stil je veoma daleko od antičkog modela, sa debelom crnom linijom i upotrebom zlatne pozadine. Ali upravo je u Carigradu, u monaškoj pisarnici skriptoriju, sredinom 9. vijeka naslikan Hludovski psaltir, koji je sadržavao i brojne figurativne ukrase na marginama, među kojima je i prikaz poznate scene uništenja ikona. U umjetnosti tokom ovog perioda veoma su uočljivi orijentalni, perzijski i arapski utjecaji, koji se pojavljuju ne samo kod ukrasnih ćilima, nego su korišteni u arhitektonskoj keramici i ukrašavanju rukopisa. Time je čak i u vrijeme ikonoklazma nastavljena velika bizantijska tradicija, koja potječe još iz šestog vijeka. Ikonoklazam je ostavio vidljive posljedice na bizantijsku umjetnost jer je stvorio ograničenja u pogledu onoga što umjetnici mogu predstavljati i kako ti subjekti mogu biti predstavljeni.

Bizantijska iluminacija za vrijeme vladavine Makedonske dinastije

Glavni članak: Bizantijska iluminacija za vrijeme vladavine Makedonske dinastije

David svira harfu, detalj iz Pariskog psaltira

Početkom 9. vijeka prijelaz od pisanja do kurzivnog pisanja doveo je do umnožavanja kopiranih knjiga, pri čemu su bila kopirana djela i iz ozbiljne literature. Enciklopedijski duh utjecao je i na bizantijsku književnu umjetnost: tako je patrijarh Focije I u svojoj biblioteci sastavio 279 tekstova o radovima, koji se odnose na drevne, religiozne i svjetovne tekstove. Bila je to najznačajnija poznata zbirka knjiga i vjerovatno je pripadala biskupskoj (patrijaršijskoj) biblioteci, a ne njegovoj vlastitoj zbirci. Danas nije poznato je li neka od tih knjiga sadržavala iluminacije. Platon, grčki dramatičari, drevni historičari i crkveni očevi su poštovani, kako se razvijao žanr pisanja grčkog romana i historijskih knjiga.

Za razliku od situacije na zapadu, prije 13. vijeka, u Bizantijskom Carstvu središta umjetničke aktivnosti nisu bila smještena u gradovima, već u manastirima. Uloga pojedinih bizantijskih samostana nije bila manje važna i po pitanju iluminiranih rukopisa, o čemu imamo informacije iz rijetkih izvora u kojima se navode uglavnom samostani osnovani u samom Konstantinopolju. Ti samostani u prijestonici carstva bili su brojni i uživali su obilato pokroviteljstvo, a najvažniji među njima uživali su bogato kraljevsko pokroviteljstvo. Članovi vladajuće dinastije i najznačajnijih bizantijskih porodica često su dolazili tamo provesti kraj svog života. Zbog svega toga, teško bi bilo razlikovati umjetnost koja se praktikovala u tim samostanima i vjersku umjetnost proizvedenu izvan njihovih zidina.

U srednjovjekovnom Bizantu knjige su bile popularne i veoma cijenjene, ali iluminacije knjiga su rađene samo po narudžbi kupaca koji su mogli sebi da priušte tako vrijedne stvari. Zbog toga je bizantijska iluminacija iz tog razdoblja gotovo uvijek održavala visok kvalitet izrade iluminiranih knjiga. Knjige su često bile pogođene požarima ili uništene tokom ratova i pljačke, ostavljajući još manje od već malog broja primjeraka. Među najrjeđim knjigama bile su ilustracije rađene za patrijarhe i careve ili knjige namijenjene u kultne svrhe. Nekoliko luksuzno ilustriranih rukopisa preživjelo je iz drugog zlatnog perioda bizantijske umjetnosti, kao što je to slučaj s umjetnicima koji su uređivali crkveni interijer. Ilustratori ovih rukopisa kombinirali su intenzivan vjerski izraz, aristokratsku eleganciju i pojačano uvažavanje bogatih ukrasnih oblika. Osim Biblije, najočuvanija je bila popularna (u to vrijeme) knjiga "Duhovna luka" Jovana Moša, od kojih je sačuvano najmanje 693 primjeraka, ali nijedna nije ilustrirana. Tu je i dobro poznat opis starijeg djela Kozima Indikopleusta iz Aleksandrije, pod nazivom "Kosmografia Christiana" s kraja 9. vijeka, koja se sada čuva u Vatikanu. Slike koje u ovom djelu evociraju drevnu umjetnost nemaju toliko pozornosti na detalje, ali njihova ovisnost o originalu i njihova masovnost evociraju pojavu novog makedonskog stila. Jošuin svitak, rukopis iz 10. vijeka u obliku svitka, za kojeg se također vjeruje da je urađen u konstantinopoljskom scriptorumu (pisarnici), odražava pristup različit od onog iz Pariskog psaltira. Ilustratori su radili na običnom vellumu (kožnom pergamentu), koristeći mastilo i natapajući ga bojama kako bi prenijeli podvige Mojsijevog nasljednika Jošuu, starozavjetnog heroja iz bitke kod Jerihona, koji je osvojio obećanu zemlju i koga su hrišćani smatrali prethodnikom Isusa Hrista. U jednom od crteža, prikazani su događaji opisani u tekstu u neprekidnom krajoliku, koji se od velikih figura iz prednjeg plana udaljava ka udaljenim gradovima i pejzažima. Strateški postavljene oznake unutar slika identificiraju likove. Glavni lik, Jošua, je krajnje desno. Okrunjen je oreolom, neopterećen, ali sa oklopom na gornjem dijelu tijela, predvodi svoje vojnike prema rijeci Jordan. Uprkos stilizaciji, i ova slika podsjeća na klasične korijene bizantijske kulture.

Ilustracija Prvog koncila u Konstantinopolju iz Homilija Grgura Nazijanskog

.

Rukopisi koji se čuvaju u Nacionalnoj biblioteci u Parizu visokog su umjetničkog kvaliteta. Jedna od njih sadrži Homiliju svetog Grgura Nazijanskog, a napravljena je za cara Bazilija I. Propovijed sadrži više od 40 ilustracija na cijeloj stranici, od kojih su mnoge teško oštećene. Iluminacije iz djela nisu istog karaktera i stila, neke su jednostavne i statične, druge složenije ili narativnije. Slika Hrista Pantokratora ili Ezekijelove vizije je značajna. Od historijske vrijednosti su i slike carice Eudokije sa njenim sinovima Lavom i Aleksandrom, ili slika samog cara, između proroka Ilije i arhanđela Gabrijela. Vjeruje se da je carska biblioteka bila ispunjena iluminiranim knjigama za vrijeme makedonske renesanse u 10. vijeku, ali to su samo indirektno potkrijepljene pretpostavke. Jedna od rijetkih referenci na ovu temu potječe od ikonoklastičkog cara Lava V (813. - 820.), a odnosi se na knjigu pod nazivom "Sibilska proročanstva", ilustrirana portretima careve budućnosti (među kojima je i prikaz lava napadnutog od čovjeka naoružanog kopljem.

Psaltiri, tekstovi u kojima su grupisani psalmi, često su bili ilustrirani, a postoje dvije vrste: samostanski, s mnogim malim rubnim ilustracijama, i aristokratski, poput Pariskog psaltira (10. vijek), koji se čuva u Nacionalnoj biblioteci Francuske. Pariski psaltir predstavlja jedno od programskih djela iz bizantijskog perioda s početka 10. vijeka. Poput ranijih Rabbula evanđelja, i na Pariskom psaltiru (psaltir: tumačenje psalma) nalaze se scene postavljene u okvire na stranicama bez teksta. Knjiga je velikog formata ukrašena mnogim živopisnim i šarenim ilustracijama uokvirene okvirnim ornamentima koji se drugdje ne ponavljaju. Glavne likove u djelu uglavnom prate alegorijske figure drevnih žena (a ponekad i muškaraca) koje simboliziraju kvalitete poput mudrosti ili moći ili su nositelji druge simbolike. Rad sadrži 449 stranica sa 14 iluminacija na svakoj cijeloj stranici, što je samo dio originalnog skupa. Prva slika posvećena je Davidu, kralju Izraela, tradicionalnom autoru starozavjetne knjige psalma. Kao izvorni materijal za ovaj psaltir, iluminatori su se okrenuli ranijim klasičnim ilustracijama. Idealizirane, masivne, trodimenzionalne figure obitavaju u pozadinskom prostoru s bujnim lišćem i vijugavim potokom koji kao da su izravno prevezeni iz rimskog "svetog krajolika". Arhitektura grada i memorijalni stupac vezan vrpcom potječu iz konvencija grčke i rimske pogrebne umjetnosti, a na drevni način ilustrator je personificirao apstraktne ideje i pejzažne značajke, koristeći umjetničku tehniku poznatu kao alegorija. Ženska figura boginje Melodije ležerno se naslanja na Davidovo rame. Njena figura je čvrsta i graciozna, a njena haljina ostavlja ruke i dio grudi izložene pogledu. Glava joj je nagnuta na pola i nježni osmijeh oživljava ljepotu njenog lica. Na istoj slici, druga žena (možda šumska nimfa Eho) izviruje iza stuba. Mladić koji se naslanja u donjem prednjem planu personifikacija je Betlehememske gore, kako saznajemo iz njegovog natpisa. Pas koji pazi na ovce i koze, dok njegov gospodar svira harfu, sugerira na klasičnog junaka Orfeja, koji muzikom očarava divlje životinje. Okolni krajolik je hladan i sjenovit. Predmet je daleko od vrsnih kompozicija koje su se često ponavljale u bizantijskoj umjetnosti, a čini se da je umjetnik pokušao ukloniti sve što nalikuje veličanstvu, dajući prednost etičnosti u potrazi za milošću života samo u nadnaravnom. Bez znanja o sadržaju rukopisa, malo ko bi pretpostavio da je u njemu prikazan biblijski prizor. Ostali važni naslikani prizori su: Jona, Izaija, prolazak Jevreja preko Crvenog mora, Anina molitva, Mojsije s deset zapovijedi i drugi prizori s Davidom. Suptilno modeliranje obrazaca, integracija figura u trodimenzionalni prostor i upotreba atmosferske perspektive pojačavaju klasični ukus slike. Kao i uvijek, stil umjetničkih djela iz ovog perioda obilježavaju drevni utjecaji, kao što je ikonografija: veliki značaj se daje alegorijama, poput "Noći i zore" koji okružuju Izaiju u "Izaijinom proročanstvu".

Sačuvano klasificirano iluminirano djelo je i Biblija kraljice Kristine koja se čuva u Vatikanu. Narudžbu za izradu ovog djela dala je Patricia Lev preko "sakealaria" (dvorski blagajnik) 940. godine. Klijent je prikazan na naslovnici nudeći svoj žrtveni dar Djevici Mariji, koja ga lijevom rukom predaje Hristu. Ova knjiga dimenzija 41 x 27 cm mogla je biti poseban dar Manastiru Svetog Nikole, jer se svetac s druge strane posvete, uzdiže nad Leovim bratom Konstantinom, osnivačem manastira, i opatom manastira Makarijem, klečeći pred nogama sveca. Položaj klečanja (proskineza) može se naći u bizantijskoj umjetnosti u različitim varijantama. U klasičnoj rimskoj umjetnosti ono obično karakterizira poraženog i poniženog neprijatelja, ali u 9. i 10. stoljeću izražava ili pokajanje (naprimjer, prikaz na mozaiku iznad carskog ulaza u Haja Sofiju, gdje car Lav VI kleči pred Isusom) ili, što je češće, kao dokaz vjere donatora. U sličnom stilu je i Vatikanski psaltir kao i različiti savremeni evangelistički tekstovi.

Zanimljiv je i rukopis grčkog mjesecoslova (meneologij) cara Bazilija II. koji se čuva u Vatikanu, a izrađen je oko 986. godine. Djelo ima više od 400 iluminacija, a sve imaju zlatnu pozadinu. Ovaj iluminirani rukopis radilo je osam slikara i svaki od njih potpisao je svoje radove: Menas, Pantaleon, Juraj, dvojica braće Blaherniti, Nestor, Šimon i Michajlo mlađi. Prikazane su različite teme prisutne prilikom proslavljanja godišnje liturgije. Neke scene prikazuju epizode Novog zavjeta, druge molitve mučenika ili svetaca. Rukopis bi se mogao nazvati i kratkim pregledom bizantijske vjerske umjetnosti s kraja 10. vijeka. Figure su frontalne, priroda šematska, dekorativnost djela naznačena je uklanjanjem trodimenzionalnosti arhitektonskih elemenata u pozadini. Likovi su obojeni suhim bojama i čini se da su isprepleteni zlatnim nitima, što bi trebalo evocirati rad s emajlom. Mnoga druga rijetka djela nastala su u 11. vijeku, poput Evanđelja iz Nacionalne biblioteke u Parizu, Psaltir iz Britanskog muzeja ili propovijed svetog Jovana Zlatoustog, sastavljena za cara Nikefora III. Likovi u njemu imaju bogatu odjeću, ovdje se ne poštuje oblikovnost, ali je dekorativnost produbljena. Likovi su u potpunosti dvodimenzionalni, sa izrazitim ivicama. Djelo nosi nekoliko orijentalnih obilježja (npr. uvećane figure monarha u usporedbi s drugima ili ljepota lica). Drugi rukopis iz 11. vijeka, koji sadrži propovijedi u slavu Bogorodice, sadrži brojne iluminacije s prirodnim motivima, gdje su prikazane životinje i ptice u prirodi na zlatnoj pozadini. Međutim, u prikazu ljudskog lika, prikaz je bio previše nespretan ili netačan, nisu primijećene proporcije tijela zbog želje za elegancijom manirizma. Tijela su bila duguljasta i uska. Sve ovo navodi nas na zaključak da je bizantijska ikonografija već bila razvijena u to vrijeme kao oko 15. stoljeća, pa su tako temelji njenog stvaralaštva već tada bili postavljeni i dostigli svoj prvi vrhunac.

Među prototipima svetaca zastupljenih u rukopisima iz ovog razdoblja primjetan je trend u smjeru bizantijske umjetnosti, jer se može reći da neke figure i dalje (ili opet) potječu iz antike, dok su druge monaške prirode. Prvi tip su sveti ratnici, a obično su prikazani kao grčki ratnici. Zahvaljujući svojim redovnim značajkama i elegantnim, fleksibilnim tijelima, oni nalikuju mladim sportašima sa Panatenejskog festivala. Nasuprot njima su Inasketski sveci koji sa svojim sumornim i udovima prikazanim pod oštrim uglovima, sirovim i ukočenim crtama podsjećaju da je ovozemaljska ljepota osuđena među crkvenim ocima. Ipak, sveti ratnici i asketski sveci često se Intérieur de Limbourg.jpg jedni pored drugih, kao što je to slučaj, naprimjer u mjesecoslovu Bazilija II., odnosno na zidovima bizantijskih i postbizantijskih hramova. Time se potvrđuje raznolikost i suprotnost elemenata koji čine bizantijsku umjetnost predstavljajući njenu snaga i upornost drevnih koncepta kalokagatije i religiozni utjecaj monaške misli.

Galerija

• 
  Unutrašnjost Limburške stauroteke sa relikvijom pravog krsta
• 
  Prednji vanjski dio Limburške stauroteke
• 
  Hosios Lukas, primjer Makedonske renesanse
• 
  Freske iz manastira Hosios Lukas
• 
  Mozaici iz manastira Nea Moni na ostrvu Hios
• 
  Borba Davida protiv Golijata, scena iz Pariskog psaltira.
• 
  Borradailov triptih
• 
  Pogled na Harbavilski triptih
• 
  Krst kraljice Dagmar, napravljen u Konstantinopolju u 10. vijeku, zadnja strana
• 
  Rog od slonovače
• 
  Bizantijski sarkofag od slonovače na kojem su prikazani ratnici
• 
  Bizantijski sarkofag od slonovače na kojem su prikazani ratnici s rozetama
• 
  Bizantijski sarkofag od slonovače sa mitološkim motivima
• 
  Ovalni predmet od slonovače s motivom apostola, rad na prijelazu iz 10. u 11. vijek
• 
  Bizantijska brošna iz 10. vijeka

Bizantijska iluminacija za vrijeme vladavine dinastije Komnen

Glavni članak: Bizantijska iluminacija za vrijeme vladavine dinastije Komnen

Šest homilija Uznesenja svete Marije redovnika Jakova iz Kokkinabafe

U kaligrafiji umjetnost samo ponavlja svoj vrhunac. Nova umjetnička djela više se ne stvaraju samo u radionicama, već i u brojnim manastirima (do tada bizantijski manastiri u većini slučajeva nisu imali sličan obrazovni i umjetnički karakter kao na Zapadu). Vizualne umjetnosti nisu dostigle realizam književnosti iz 12. vijeka, ali su barem ukazale na oslobađanje bizantijskog mentaliteta - neki dotad relativno još uvijek ikonični prikazi su se promijenili. Broj ilustracija u knjigama se smanjuje. Među važnijim djelima su: Evanđelje iz Parme, Propovijedi Gregorija Nazianskog ili Evanđelje iz Firence, Laureancija i Ljetopis Jovana Skilice.

Većina rukopisa iz 12. vijeka ima neujednačen oblik i njihova umjetnička vrijednost ima tendenciju opadanja. Iluminacija je često ograničena na mala ukrasna zaglavlja ili male scene. Uzrok tome proizlazi iz činjenice da dok su u prethodnom periodu ilustracije iz Novog zavjeta uglavnom ukrašavali lektori (predavači) za oltarima, krajem 11. i početkom 12. vijeka to su češće bila manja jevanđelja, tačnije psaltiri za ličnu upotrebu. Kao rezultat toga, i cijena radova je bila niža. U ove dvije vrste knjiga, prednja iluminirana strana uglavnom je prikazivala sliku deisisa s darodavcem - malu figuru koja kleči pred Hristovim nogama ili lik darodavca zajedno s evanđelistima (multifiguralni deisis).

Važno djelo na kraju 11. vijeka je Evanđelje iz Parme, u kojem se miješaju različita razdoblja i stilovi. Iluminacije na cijeloj stranici koje prikazuju scene iz Hristovog života podijeljene su i uokvirene obrubima. Minijature slijede ista pravila kao i ikone, u isto vrijeme djelo pokušava uhvatiti dramu, koja je prilično uspješna u scenama Judine izdaje (poljupca), Skidanja s krsta ili slike Rođenja. Dekoracija arkadnih kanonskih stolova, zaglavlja i inicijala slova je bogata. Ove "bočne" iluminacije uglavnom sadrže biljne i životinjske motive koji podsjećaju na orijentalne ukrasne stilove.

Car Teofil u pratnji dvorjana, Madridski kodeks, Kratka historija Jovana Skilice

Važno religijsko iluminacijsko djelo je "Homilija redovnika Jakova iz Kokkinabafe" (sadrži 6 homilija), koja je sačuvana u dva primjerka - u Nacionalnoj biblioteci u Parizu i u Vatikanu. Djelo potječe iz prve polovine 12. vijeka. Tekst je komentar apokrifnog evanđelja, a rukopis sadrži više od osamdeset slika. Domišljatost u ikonografiji je visoko razvijena, o čemu svjedoči i prikaz Uzašašća Djevice Marije u prikazanoj crkvi svetih apostola. Neke slike u djelu prikazuju prizore koje ne nalazimo u drugim radovima (Jakov na obali rijeke Jordan, Sveta Marija među horovima izabranih ili Hristos na Solomonovom krevetu). Činjenica da su sačuvana dva identična rukopisa Homilija navodi na pretpostavku da je u 12. vijeku u Konstantinopolju postojala radionica specijalizirana za kopiranje luksuznih knjiga i da njihova distribucija nije bila ograničena na bizantijsku elitu već i među širom (ali i dalje bogatom) klijentelom.

Od svjetovnih djela 12. vijeka vrijedno je spomenuti tzv. Madridski zakonik Kratka historija Jovana Skilice, koji je nastao na Siciliji. Rukopis je poznat po 574 ilustracije iz bizantijske historije i zato što je jedina sačuvana iluminirana hronika na grčkom jeziku.

Za vrijeme latinske vladavine urađena je samo mala grupa rukopisa u kojima su pomiješani latinski i bizantijski elementi. Jedno od njih je nedovršeno grčko-latinsko dvojezično evanđelje (danas se čuva u Nacionalnoj biblioteci Francuske), koje je vjerovatno bilo namijenjeno klijenteli latinskih krstaša.

Bizantijska iluminacija za vrijeme vladavine dinastije Paleolog

Glavni članak: Bizantijska iluminacija za vrijeme vladavine dinastije Paleolog

Iluminirana Zlatna bula cara Aleksija III od Trapezunta.

Osvojivši Konstantinopolj 1261. godine, Bizantinci su u grad vratili tradiciju proizvodnje ukrasnih rukopisa koja je bila ozbiljno narušena tokom latinske okupacije. Tokom vladavine dinastije Paleolog došlo je do početka izrade rukopisnih knjiga koje su parirale najboljim djelima iz prethodnih vijekova, a koje spadaju u najsjajnije izvedene primjere zanata rukopisne iluminacije dotad. Ovo umjetničko dostignuće potpuno zamagljuje hronično teško novčano stanje onih koji su naručili te radove. Uočljiva je i pojava napuštanja tradicionalne anonimnosti bizantijskih umjetnika usljed sve većeg broja potpisanih iluminiranih knjiga. Radovi se sve više izrađuju od papira, a proizvodnja pergamenta prestaje. Od 14. vijeka pa nadalje, dolazi do značajnog povećanja broja knjiga koje prepisuju laici i ilustruju umjetnici u odnosu na ranije kada su to uglavnom radili sveštenici i monasi. Čak i u ovom posljednjem periodu bizantijske umjetnosti najvažnije mecene bili su članovi carske porodice, koji su pored iluminiranih rukopisa davali da se izrade i carski dokumenti (Zlatne bule). Jedna od njih je Zlatna bula cara Andronika II Paleologa iz 1301. godine (čuva se u Bizantijskom muzeju u Atini), dok je druga naručena od cara Aleksija III od Trapezunta i njegove supruge Teodore Kantakuzene 1374. godine (slika desno).

Početkom vladavine dinastije Paleolog, carica Teodora, supruga cara Mihaela VIII Paleologa odigrala je važnu ulogu u naručivanju veċeg broja knjiga najvišeg kvaliteta. Iako samo jedna knjiga ima paleologinske monograme, čini se da ima prateći tom u Djelima apostolskim i Poslanici. Također, evanđelje i psaltir (koji se danas čuvaju u Nacionalnoj biblioteci u Parizu) očito su proizvodi istih majstora. Ovi radovi pokazuju karakterističan arhaizirajući rukopis, nastao iz takozvanog "Perlschrifta" iz druge polovine 11. vijeka. Ova vrsta iluminacije prepoznatljiva je po izvanredno jasnoj i elegantnoj ruci, koja se u to vrijeme koristila prilično često i veoma je različita od pomalo nevještih kurzivnih ruku nekih prepisivača klasičnih autora. Iluminacije u ovim knjigama su također elegantne i arhaične, odražavajući pažljivo proučavanje minijatura iz 10. i 11. vijeka. Carica Teodora je zaposlila iste iluminatore prilikom izrade tipikona grobne dinastičke crkve koju je restaurirala u manastiru Lips u Konstantinopolju, ali u ovom slučaju pisari su bili iz carske kancelarije. Carica Ana, udovica cara Andronika III naručila je izradu psaltira iz manastira Iveron, koji je uradio pisar Hariton 1346. godine u manastiru Hodegon. Pisari iz istog manastira uradili su visokokvalitetne knjige po narudžbi cara Ivana VI kao poklon manastiru Vatopedi na Svetoj gori, od kojih je sačuvano dvadeset i šest knjiga. Kopiji spisa prvog atinskog nadbiskupa iz 1. vijeka n. e. Dionisija Aeropagita, koju je izradio carski bilježnik Mihail Klostomalles 1380-ih, dodata su poglavlja za cara Manuela II Paleologa, a koju je njegov legat Manuel Chrysoloras poklonio opatiji Saint Denis kraj Pariza 1408. godine. Da bi bio dostojan carski poklon, rukopisu su dodana poglavlja sa autorovim portretom sveca i slikom carske porodice. Rukopis je značajan po portretima cara Manuela II. Ostale vrste pokroviteljstva ukazuju na obrazac veoma promjenljivih troškova prilikom iluminacije rukopisa, na koji ukazuje kvalitet materijala i njegove izrade. Ponekad su donatori predstavljeni prema tradicionalnoj formuli. Jedan primjer za to je ogroman tom Hipokratovog korpusa, zbirka od približno 60 starogrčkih spisa o medicini, koje je napisao Hipokrat. Ima uvodne dvije stranice u kojima se prilikom otvaranja otkriva portret pokrovitelja Aleksija Apokauka, službenika cara Ivana V, koji predstavlja djelo Hipokratu, koji je prikazan na stranici okrenutoj prema njemu. Obje slike pomalo liče na tradicionalne portrete evangelista. Zanimljivost je u tome da je tekst u knjizi pisan na italijanskom papiru sa vodenim žigom, dok je slika na dvostrukoj stranici naslikana na pergamentu. Iako je većina iluminiranih rukopisa iz ovog vremenskog perioda urađena u Konstantinopolju, ipak je dobar dio njih urađen u Solunu, Atini, Mistri na Peloponezu, Palestini i Maloj Aziji.

Većina iluminiranih knjiga za vrijeme vladavine dinastije Paleolog proizvedena je vjerovatno naprečac (ad hoc) od strane pojedinaca, u saradnji ili samostalno, eventualno monaha, sveštenika ili laika. Umjetnici koji su slikali slike za umetanje u takve knjige povremeno su bili i pisari, a radili su kao ikonopisci, te sezonski, kao i slikari, kao što je u pisanim izvorima naveden primjer Teofana Grka, mural i ikonopisac aktivan u to vrijeme u Rusiji. Čest rezultat tradicije rada na visoko uglačanim površinama od veluma bilo je djelomično ljuštenje slika. Ovo propadanje je počelo već u bizantijsko doba. Zbog toga su pripadnici carske dinastije Paleolog s vremena na vrijeme naručivali restauriranje starih knjiga, kao naprimjer, prvih osam knjiga Biblije ("Octateuch"), koje se danas čuvaju u Vatikanskoj biblioteci. Nakon 1261. godine bizantijski iluminatori usredsredili su se na evanđelje prema zahtjevima mecena koji su naručivali puni tekst knjiga evanđelja, obilježena i indeksirana za liturgijska čitanja. Nekoliko iluminiranih knjiga evanđelja koje imaju opsežne narativne cikluse privuklo je veliku pažnju historičara umjetnosti. Razlog tome je mogućnost da su tokom posljednjih nekoliko decenija 13. vijeka firentinski i sienski umjetnici konsultovati knjige poput ovih za njihovu ikonografiju bizantijskog evanđelja i glatko izvedenog stila draperije i slikanja dijelova golog tijela. Osim evanđelja, rađene su nove verzije već postojećih rukopisa. Ova kombinacija koegzistiranja tradicije i inovacije određena je pravoslavnim stavom o religioznim slikama: upotreba slika je bila opravdana autoritetom tradicije koja potječe iz apostolskih vremena, ali je novotarija sama po sebi (grčki: "kainotomija") osuđena kao heretička. Ovo se odnosi i na većinu bizantijske umjetnosti koja je rađena prema vrlo zahtjevnim parametrima. Paleološki iluminatori, poput monumentalnih slikara, stvarali su dramatična i emocionalna djela koja nude stepen naturalizma nepoznat u ranijoj bizantijskoj umjetnosti. Time su postavili temelje za kasnije slikarstvo u Grčkoj, na Balkanu i u Rusiji.

• Galerija iluminacije
• 
  Prelazak Jevreja preko Crvenog mora, bizantijski rukopis iz 13. vijeka, Nacionalna biblioteka Rusije
• 
  Portret Dionizija Areopagita iz iluminirane knjige, početak 15. vijeka
• 
  Manuel II. Paleolog, bizantijski car od 1391. do smrti 1425.
• 
  Iluminacija iz hronike Georgija Hamartola, 13 - 14. vijek, Nacionalna biblioteka Rusije
• 
  Menológijum despotu Dimitriju
• 
  Menológijum despotu Dimitriju
• 
  Menológijum despotu Dimitriju
• 
  Menológijum despotu Dimitriju
• 
  Menológijum despotu Dimitriju
• 
  Priča o Aleksandru Velikom, bizantijska iluminacija iz 14. vijeka, (Kodeks Helenskog instituta 5. tom str. 193)
• 
  Priča o Aleksandru Velikom, bizantijska iluminacija iz 14. vijeka, (Kodeks Helenskog instituta 5. tom str. 193)
• 
  Car Manuel II i carica Helena sa sinovima, iluminacija iz knjige, tempera na pergamentu