Srednjobosanska kulturna grupa
Srednjobosanska kulturna grupa je grupa bronzanog i željeznog doba, sa nizom lokalnih karakteristika, koja se rasprostirala na područjima oko gornjih, a djelimično i srednjih tokova Bosne i Vrbasa i u slivu Lašve. To područje naseljavalo je ilirsko pleme Desitijati.
Periodizacija[uredi | uredi izvor]
Srednjobosanska kulturna grupa postojala je istovremeno sa Glasinačkom kulturom, na dva susjedna prostora koja su se dodirivala na istoku Sarajevskog polja. Jedno od najznačajnijih nalazišta ove grupe je Gradina Pod (Bugojno).[1] Dobro stratificirani materijal sa Poda, uz materijal sa mnogobrojnih drugih gradinskih naselja, omogućio je definiranje srednjobosanske kulturne skupine kasnog bronzanog doba.[2] Njene faze u razvoju su:
- Faza 1 – od sredine 11. do sredine 8. stoljeća p.n.e.
- Faza 2 – od 750/725. – 625/650 p.n.e. Ovu fazu karakterišu veliki radovi na fortifikaciji utvrđenja (Gradine u dolini Lašve, Gradine kod Kiseljaka, Gradine u Sarajevskom polju. Dolazi do kristalisanja završne faze zapadnobosanskog geometrijskog stila u ornametici keramike (tanki urez, izduženi šrafirani trouglovi, rombovi, motivi mreže).
- Faze 3 i 4 – od 625/650 – 450. P.n.e. U ovom periodu dolazi do znatne proizvodnje predmeta od željeza. U vezi sa tim dolazi do razvoja trgovine i znatnog priliva stanovništva u gradini Pod. Tada je po prvi put izgrađeno podgradinsko naselje. Kasnije su preko tog naselja Rimljani izgradili svoje veliko naselje, a naselje je napravljeno i u srednjem vijeku, tako da su ostali neznatni tragovi praistorijskog naselja i nejasan njegov izgled. Staro naselje u gradini je preuređeno, sa trgom, podgrađem, pravilnim rasporedom kuća, uskim uličicama koje su strogo uređivane, sa razvijenim zanatstvom i trgovinama čiji je obim prevazilazio potrebe naselje. Ovo naselje bio je grad, makar i u embrionalnom smislu. Sva ostala naselja bila su jednostavna ratarska ili stočarska sela, u kojima se sreće i željezarstvo, ali ne i bogatstvo kakvo je dokumentovano u naselju Pod. Takvo je možda bilo i Debelo Brdo i još neko u dolini Lašve, koja su vukla ekonomski razvoj cijele zajednice.[3]
- Faze 5 i 6 – od 450. – 300. P.n.e. Nastavlja se kontinuitet u materijalu, narošito keramičkom, uz pojavu novih fibula glasinačkog i ranolatenskog tipa, narukvica, pravougaonih pojasnih kopći, prstenje sa ugraviranim figuralnim oredstavama helenističkog tipa te razne varijante dvojnih igala. Sve je ovo posljedica jakih trgovačkih veza dolinama Bosne i Vrbasa prema Panoniji i neretve prema Jadranu.
- Završna faza – od 3 –do 1. soljeća. p.n.e.[4] Ovaj period oslikavaju nalazi iz nekropole Kamenjača u kojoj su nađene urne kao znak naglog prelaska na incineraciju (spaljivanje)[5] ili je Kamenjača u to doba bila samo kultno mjesto.[6] Nalazište, uz autohtoni, obiluje i keltsko-latenskim i helenističkim materijalom.
Tokom VIII stoljeća stare ere, ova kulturna grupa vršila je utjecaj na sjeverozapadnu Bosnu, na grupu Donja Dolina (kod Bosanske Gradiške) - Sanski Most, kao i na sjevernu Bosnu (lokalitet Grabovik-Zaketuše kod Srebrenika).[4]
Ova grupa podrazumijevala je i samostalnu kulturno-etničku zajednicu s jasnim obilježjima materijalne i duhovne kulture, a to su Desitijati.[7] Za nju su karakteristična naselja gradinskog tipa, smještena u blizini većih kompleksa obradivog zemljišta, i visok nivo stambene arhitekture.[8]
Značajna karakteristika ovog perioda je visok stepen razvoja fortifikacione tehnike, organizacija naselja, nivo stambene arhitekture, bogatstvo keramičkih oblika, oblici nakita i oružja i jedinstvo stila ukrašavanja keramičkih i bronzanih izrađevina.
Keramika i geometrijski stil[uredi | uredi izvor]
Među poktrenim nalazima na lokalitetu Pod najbrojniji je keramički materijal, koji je dao mogućnost gotovo potpunog definiranja oblika i ornamentalnih motiva srednjobosanske skupine.
Postojanje ove kulture uglavnom je određeno kroz specifičnu tipologiju keramike i upotrebu određenih ornamenata na predmetima. Analizirajući keramičke oblike i ukrase, kao i ukrase na metalnim predmetima, teritorij srednjobosanske kulturne skupine bio jedan od važnih centara zapadnobalkanskog geometrijskog stila kasnog bronzanog doba. Taj stil je začet u kasnomikenskoj umjetnosti. Srodni pravci tog stila sreću se na Apeninima, Balkanu i Podunavlju i svi stoje u nekoj idejnoj vezi, utičući jedan na drugi. Osnovne odlike ovog stila su: tektonska povezanost ukrasa i oblika po određenim kanonima, stroga simetričnost i apstraktni geometrizam, tj. nedostatak predstava iz realnog svijeta.
Tip zdjele sa uvučenim zadebljanim obodom je jedna od najkarakterističnijih. Rađeni su i: zaobljene loptaste i poluloptaste šolje, lončići sa jedva naglašenim obodom, pehari sa dvije ili tri drške. Ukrasi su rađeni urezivanjem na uglančanoj, nešto prosušenoj površini, prije pečenja.
Ostali nalazi[uredi | uredi izvor]
Nalazi predmeta od metala dokazuju da je ova skupina bila važan činitelj uvođenju metalurgije bronze i željeza u ovim krajevima (lonac sa ostacima od taljenja željezne rude limonita). Nalazom kalupa za srpove dokumentirana je lokalna proizvodnja srpova.
Srednjebosanska kulturna grupa zauzima prostor srednjebosanskog gorja, najstarije rudarske oblast u Bosni i Hercegovini gdje se na području gornjeg i srednjeg toka Vrbasa, Lašve, Bosne, Neretve i Rame odvijala gotovo neprekinuta rudarska aktivnost. Ovaj kraj u kojem se eksploatirao bakar, zlato, olovo, srebro, željezo, a vjerojatno i živa u literaturi je poznat još i pod nazivom srednjobosansko rudogorje.[9]
Nekropole[uredi | uredi izvor]
Sve do početka III stoljeća način sahranjivanja inhumacijom bio je uobičajena praksa na prostoru srednjobosanske kulturne grupe. To potvrđuje Ratnička grobnica Vratnice u Gornjim Skladovima kod Visokog iz IV stoljeća. Sastoji se od zajedničke inhumacijske grobnice dvadesetak muškaraca za koje se pretpostavlja da su žrtve oružanog sukoba, i koji su preneseni s mjesta originalne pogibije, te naknadno sahranjeni skupa. Pronađeni su naizgled skromni grobni prilozi poput nakita, keramike, životinjskih kostiju, željeznih kopalja, ulomaka mačeva, a tretman sahranjenih izgleda jednak, bez vidne socijalne diferencijacije.
U III stoljeću, iz nepoznatih razloga, dolazi do prelaska na incineraciju, koja je bila široko rasprostranjena velikim dijelom Evrope, u nauci poznata kao kultura polja sa urnama. Nekropola Kamenjača[6] u Brezi je najpoznatija nekropola koja pripada Desitijatima. Ova nekropola pokazuje opipljiviju socijalnu diferencijaciju, što se vidi po različitim grobnim konstrukcijama[5] i različitim grobnim prilozima.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Borivoj Čović, Srednjobosanska kulturna grupa - Praistorija južnoslavenskih zemalja V, Sarajevo, 1987, 481-528.
- Andrijana PRAVIDUR - PRILOG POZNAVANJU METALURŠKIH SREDIŠTA ŽELJEZNODOBNIH NASELJA SREDNJE BOSNE U SVJETLU NOVIH ISTRAŽIVANJA -Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 2011
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ "Ivo Bojanovski: BOSNA I HERCEGOVINA U ANTIČKO DOBA". Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, 1988. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ^ "The Oxford Handbook of the European Bronze Age". Pristupljeno 9. 2. 2017.
- ^ "Borivoj Čović: OD BUTMIRA DO ILIRA". Kulturno naslijeđe, Sarajevo, 1976. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ^ a b "Borivoj Čović - Srednjobosanska kulturna grupa, str. 163-166; Ostave, str. 133-135; Kultura polja sa urnama,110-112". Arheološki leksikon -Zemaljski muzej, Sarajevo. Pristupljeno 9. 2. 2017.
- ^ a b "VELJKO PAŠKVALIN: Kamenjača, Breza kod Sarajeva − mlađeželjeznodobna i rimska nekropola" (PDF). Godišnjak centra za balkanološka ispitivanja ANUBIH, Knjiga XXXVII, strana 101. Arhivirano s originala (PDF), 12. 10. 2020. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ^ a b "Ana Marić -Nova interpretacija groba sa skeletnim ukopom žene iz mlađeg željeznog doba sa Kamenjače u Brezi kod Sarajeva" (PDF). Godišnjak centra za balkanološka ispitivanja ANUBIH, Knjiga XXXVII, strana 101. Arhivirano s originala (PDF), 23. 10. 2016. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ^ "„Dezidijati": Identitetski konstrukt između antičkih i suvremenih percepcija". ANUBiH, Godišnjak 36 Sarajevo, 2009. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ^ "Alojz Benac-Đuro Basler-Borivoj Ćović-Esad Pašalić-Nada Miletić-Pavao Anđelić - KULTURNA ISTORIJA BOSNE I HERCEGOVINE". Veselin Masleša, Sarajevo, 1966. Pristupljeno 9. 2. 2016.[mrtav link]
- ^ "Salmedin Mesihović , ILIRIKE". Autorsko izdanje, Sarajevo, 2014. Pristupljeno 9. 2. 2017.
