Ustanak u Bosni i Hercegovini 1941.

Ustanak u Bosni i Hercegovini 1941 je jedan u nizu vojno-političkih događaja na jugoslovenskom ratištu za vrijeme Drugog svjetskog rata.

Bosna i Hercegovina u NDH[uredi | uredi izvor]

Okupaciju Jugoslavije u Drugom svjetskom ratu 1941. godine izvršile su njemačke, italijanske, bugarske i mađarske okupacione snage. Rat je počeo 6. aprila i jugoslavenske snage prisiljene su na kapitulaciju 17. aprila.

Na okupiranoj teritoriji stvorena je Nezavisna država Hrvatska (NDH), koja je bila "međunarodno" priznata (od sila Osovine) i imala punu njemačku podršku.^[1]

U velikohrvatskoj koncepciji Bosna i Hercegovina tretirana je kao dio hrvatskog povijesnog i etničkog teritorija. Istočna granica NDH definitivno određena je zakonskom odredbom od 7. juna 1941, prema kojoj veliki dio te granice čini rijeka Drina, od ušća Brusnice u nju, a odatle nizvodno do ušća u rijeku Savu.^[2]

Po uzoru na politiku njemačkih nacista, ustaška Nezavisna Država Hrvatske 30. aprila 1941. godine objavila je rasne zakone, kojima van zakona stavila je jevrejsko, romsko i srpsko stanovništvo.^[2] Stvaranje etnički čistog teritorija u NDH bilo je u osnovi ustaškog plana. Na udaru ustaških organa vlasti naći će se i Bošnjaci i Hrvati koji nisu podržavali njihovu vlast, a posebno antifašistički orijentirani pojedinci. Potpuno obespravljivanje, masovni teror, otvaranje koncentracionih logora, prisilno pokrštavanje pravoslavnog stanovništva u katoličku vjeru i politika uništenja navedenog stanovništva, započinju nakon objavljivanja rasističkih zakonskih odredbi, među kojima se po surovosti posebno ističu: Zakonska odredba o obrani države i naroda, Zakonska odredba o zaštiti arijske krvi i časti hrvatskog naroda, Zakonska odredba o zaštiti narodne i arijske kulture i Zakonska odredba o prijekim sudovima.

Prvi sukobi[uredi | uredi izvor]

Pošto su ustaše 6. maja zabranile proslavu vjerskog praznika (Đurđevdan), došlo je do pobune srpskog stanovništva oko Sanskog Mosta. Nijemci su ugušili pobunu dolaskom iz Prijedora i upotrebom topova i strijeljali 27 pripadnika srpske nacionalnosti, koji su sahranjeni na Šušnjaru.^[3] Borba pobunjenih sanskih seljaka vođena od 6. do 8. maja 1941. godine protiv ustaša i njemačkih jedinica, bila je prva borba u okupiranoj Jugoslaviji.^[4]

Nakon napada Njemačke na Sovjetski savez 22. juna 1941, sutradan u gatačkom kotaru dolazi do borbe između pobunjenika i ustaša, nakon čega su ustaše zapalile sela Šukoviće, Przine, Stepen i Pusto Polje i likvidirali oko 200 Srba, koji uglavnom nisu ni učestvovali u borbama.^[5]

Pobuna se proširila na područja Nevesinja, Stoca, Bileća, Berkovića. Vlasti NDH dovode nove snage iz Mostara i angažuju avijaciju. U pomoć su došle i italijanske jedinice potpomognute tenkovima.

Dana 8. jula domobrani su ušli u Gacko. Dio pobunjenika povukao se prema crnogorskoj granici, a dio u planine između puteva sa namjerom da ostave oružje i vrate se svojim domovima. Time je okončan junski ustanak, a ustanici su na određeno vrijeme prestali biti organizovana prijetnja.

Ustanak 27. jula 1941[uredi | uredi izvor]

Ustanak u okupiranoj Jugoslaviji organizovan je i vođen od strane Centralnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije, koji je donio proglas narodima Jugoslavije s pozivom na ustanak 4. jula 1941. godine na sjednici Poltibiroa ove partije u Beogradu. Nakon proglasa KPJ, prvi ustanak je podignut u Srbiji već 7. jula, potom u Crnoj Gori 13. jula, u Sloveniji 22. jula.

Stanovništvo Bosne i Hercegovine i Hrvatske podiglo je ustanak 27. jula 1941. Ustanak je buknuo koordinirano, s obje strane gornjeg toka rijeke Une, na teritoriji jugoistočne Like i jugozapadne Bosne i u roku od nekoliko dana ustanici su uspjeli osvojiti područje od Oštrelja, Drvara, Glamoča, Bosanskog Grahova do Donjeg Lapca i Srba. Ustaška vlast je odmah odgovorila odmazdom nad civilnim stanovništvom i tako izazvala rasplamsavanje ustanka na područje čitave Bosne i Hercegovine i Hrvatske. Sve do raspada Jugoslavije 1992, 27. juli obilježavao se kao Dan antifašističkog ustanka u SR Hrvatskoj i SR Bosni i Hercegovini.^[6]^[7]

Podjela ustanika[uredi | uredi izvor]

Do septembra 1941. ustanici su sebe nazivali jedinstvenim imenom gerilci. Na savjetovanju u Stolicama 26-27 septembra vojnog i partijskog rukovodstva KPJ donešene su bitne odluke za ustanak 1941. godine:

o razvoju i nadležnostima pokrajinskih vojnih štabova i štabova odreda,
kao osnovna borbena i taktička jedinica usvojen je partizanski odred
za sve borce, u čitavoj zemlji, usvojen je naziv "partizani"
za sve partizane uvedene su odgovarajuće oznake, simboli i pozdrav Smrt fašizmu - Sloboda narodu.

Mjesec dana kasnije nije došlo do dogovora rukovodstva Narodnooslobodilačka borba sa Ravnogorskim pokretom (četnici), prvenstveno oko pitanja organizacije vlasti i načina borbe protiv okupatora. U novembru dolazi i do otvorenih sukoba. Cilj ravnogorskog pokreta bio je uspostavljanje stanja prije 6. aprila 1941, tj. status quo ante bellum. Četnički pokret nije bio fokusiran na borbu protiv okupacionih snaga, već na kolaboraciju, prvenstveno sa italijanskim političkim organima i vojnim formacijama.^[8]