Zenički partizanski odred
 | Ovaj članak ili neki od njegovih odlomaka nije dovoljno potkrijepljen izvorima (literatura, veb-sajtovi ili drugi izvori). |
Zenički partizanski odred djelovao je tokom Narodnooslobodilačke borbe od oktobra 1941. do početka maja 1942. u dolini rijeke Bosne, uglavnom duž njene desne obale, od Kaknja na jugu do Zavidovića na sjeveru. Njegov razvoj započeo je kroz formiranje Zeničke partizanske čete, zatim bataljona, da bi naposljetku prerastao u odred. Teritorija s koje su izvođene akcije protiv neprijateljskih uporišta obuhvatala je prostor ograničen rijekom Bosnom i komunikacijom Sarajevo – Bosanski Brod na jugu i zapadu, Krivajom i željezničkom prugom Olovo – Zavidovići na sjeveru i sjeveroistoku te cestovnim pravcima Podlugovi – Vareš i Vareš – Duboštica na istoku.
Najveći dio ove teritorije bio je prekriven gustim šumama koje je eksploatisala firma Našička d.d. Riječ je o planinskom i brdovitom terenu ispresijecanom mnogobrojnim rijekama, potocima i udolinama. Samo južni i jugozapadni dio sadržavao je nešto obradivog zemljišta i pašnjaka te bio naseljen, dok je veći dio teritorije bio nenaseljen. U toku Narodnooslobodilačke borbe (NOB) ova oblast nazvana je Zenički kraj.
Pripreme za ustanak
[uredi | uredi izvor]Pokrajinski komitet Komunističke partije Jugoslavije (KPJ) za Bosnu i Hercegovinu planirao je početak oružanog ustanka u ovom području istovremeno s podizanjem ustanka na Romaniji, Birču, Ozrenu i drugim krajevima istočne Bosne. Planirano je da ustanak otpočne početkom augusta 1941, i to:
- Sabotažama na termoelektrani i industrijskim postrojenjima Željezare Zenica
- Brzim preuzimanjem vlasti u gradu
- Izvođenjem radništva na teritoriju Zeničkog kraja
- Nastavkom partizanskih akcija protiv okupacionih i ustaških snaga
Zadatak je povjeren partijskoj organizaciji u Zenici, koja je tada bila jedna od većih u Bosni i Hercegovini. Imala je više od 30 članova, među kojima su bili iskusni komunisti: Ibrahim Perviz, Franjo Hen, Remzija Repac, Neđo Radić, Mirko Davidović, Mladen Vuković, Marko Rajić, Hasan Kotlica, Ivica Vižral i drugi. Brojnija je bila organizacija Saveza komunističke omladine Jugoslavije (SKOJ).
Međutim, do predviđenog ustanka nije došlo jer su zadaci postavljeni zeničkoj partijskoj organizaciji bili nerealni. Plan je razotkriven kada je Franjo Ler izdao čitavu operaciju ustaškim vlastima, uključujući i spiskove komunista. Kao rezultat, u augustu 1941. uslijedila su masovna hapšenja. Među prvima su uhapšeni sekretar Mjesnog komiteta KPJ Zenica Franjo Hen, te komunisti Savo Papić, Boško Kovačević, Ibro Goleš i Dušan Žilić, kod kojih je pronađeno skriveno oružje. U narednim danima uhapšeni su i Marko Rajić, Vladimir Logomerac, Stjepan Golubović, Lazo Todorović, Vojo Markićević i drugi.
Manji broj komunista uspio je izbjeći hapšenje i sakriti se u okolnim šumama ili kod poznanika. Grupa koju su činili Ibrahim Perviz, Mirko Davidović, Mladen Vuković, Hasan Kotlica i Ivica Vižral prešla je rijeku Bosnu, ali je razbijena nakon pogibije Ibrahima Perviza 6. augusta 1941. u Blatuši. Preživjeli su kasnije stupili u Romanijski partizanski odred.
Obnova pokreta i formiranje partizanskih jedinica
[uredi | uredi izvor]Pokrajinski komitet KPJ nastavio je rad na podizanju ustanka u Zeničkom kraju. U tu svrhu u Zenicu su u septembru upućeni Remzija Tvrtković i Omer Maslić s ciljem obnove partijske organizacije i povezivanja s preostalim članovima. Do oktobra su uspjeli obnoviti organizaciju KPJ i SKOJ-a. Sekretar partijske organizacije bio je Remzija Repac, a rukovođenje SKOJ-em u Zenici povjereno je Seadu Škrgi.
U oktobru je u Zenicu stigao Omer Maslić sa grupom partizana iz odreda Zvijezda. Oni su se povezali s Todorom Butinom i Melentom Bošnjakom te održali sastanke u selima Ponihovu, Svićama, Pečuju i Mošćanici, pozivajući narod na ustanak. Kao rezultat toga, krajem oktobra formirana je Zenička partizanska četa sa sjedištem u šumi Šušnjara kod Ponihova. Komandir čete bio je Todor Butina, a politički komesar Omer Maslić.
Četa je odmah po osnivanju izvodila akcije protiv ustaških uporišta, sabotaže na željezničkoj pruzi i ometanja neprijateljskog saobraćaja. Do kraja novembra brojala je više od 60 boraca, nakon čega je formirana Druga partizanska četa, smještena u selu Bijela Voda.
U periodu od decembra 1941. do januara 1942. partizanske jedinice izvele su 13 većih akcija, uključujući napade na željezničke stanice Begov Han, Perin Han i Gornju Vracu, te na električni dalekovod Zenica – Kakanj.
Formiranje Zeničkog bataljona i njegovih operacija
[uredi | uredi izvor]U januaru 1942. formiran je Zenički narodnooslobodilački bataljon s četiri čete. Komandant je bio Nikola Prodanović, a politički komesar Manojlo Popić. Čete su raspoređene duž ključnih komunikacija prema Kaknju, Zenici i Zavidovićima, a jedna četa bila je sastavljena isključivo od bošnjačkih boraca.
Najznačajnija akcija bila je napad na Begov Han 12. februara 1942, kada je bataljon ubio i zarobio oko 150 neprijateljskih vojnika, zaplijenio oružje i uništio strateške objekte. U ovoj operaciji poginulo je šest partizana, dok su neprijateljski gubici bili znatno veći.
Podizanje Zeničkog narodnooslobodilačkog odreda
[uredi | uredi izvor]Početkom aprila 1942. u Zenički kraj stigao je Prvi udarni istočnobosanski bataljon, predvođen Svetozarom Vukmanovićem Tempom. U maju 1942. donesena je odluka o formiranju Zeničkog narodnooslobodilačkog odreda, koji je trebao proširiti borbena dejstva na Travnik i lijevu obalu Bosne. Međutim, zbog jačanja četničkog uticaja i izdaje Goluba Mitrovića, odred je pretrpio značajne gubitke, a dio boraca pridružio se Grupi udarnih bataljona.
U narednim mjesecima odred je nastavio borbena dejstva, a njegovi borci učestvovali su u Bitki na Sutjesci. U tim borbama život je izgubio veliki broj istaknutih pripadnika Zeničkog odreda.
Literatura
[uredi | uredi izvor]- Kriza odreda Arhivirano 29. 10. 2019. na Wayback Machine. str. 307–384.