Prahistorijsko naselje u Butmiru
Prahistorijsko naselje u Butmiru je arheološki lokalitet i nalazi se na području općine Ilidža, Bosna i Hercegovina. Nalazi sa ovog lokaliteta, a osobito keramika, koja je glavno mjerilo i osnova datiranja i određivanja kojoj i kakvoj široj kulturi su oni pripadali, toliko su vrijedni i značajni da je cijela ta kultura nazvana butmirskom kulturom (period mlađeg neolita). Proglašeno je za nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine.[1]
Lokacija[uredi | uredi izvor]
Arheološko područje – Butmir nalazi se na desnoj obali rijeke Željeznice. Početkom XXI stoljeća na lokalitetu je izgrađen novi put Ilidža – Hrasnica i kompleks Terme – Čatež, tako da je dio sjevernog rubnog dijela naselja na potezu Dom zdravlja - Poljoprivredni institut izgubljen za arheološka istraživanja.
Arheologija[uredi | uredi izvor]
U periodu 1893-1896. godine – vršena su iskopavanja neolitskog naselja u Butmiru na mjestu Poljoprivredne stanice, pod vodstvom Vaclava Radimskog i Franje Fiale. Tada je zahvaćena velika površina od 5 305 m2.
Tokom 1979. godine vršena su zaštitna arheološka iskopavanja koja su izvršili Borivoj Čović i Bruno Marijanović, Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine. Osim u stručnom izvještaju, rezultati istraživanja nisu objavljeni.
Veliki dio materijala je deponiran u Zemaljskom muzeju, a jedan manji dio dat je na posudbu za izložbu u Muzeju grada Sarajeva. Sva saznanja o veličini i organizaciji naselja, o gradnji objekata, prostornom širenju, vertikalnoj stratigrafiji i pokretnom arheološkom materijalu do 80-ih godina XX stoljeća bila su zasnovana na spomenutim istraživanjima.
Nova reviziona sondažna istraživanja izvršena su 2002. godine u okviru zajedničkog projekta Zemaljskog muzeja i Njemačkog arheološkog instituta.[2]
Tokom 2016. god. Adnan Kaljanac obavio je preventivna arheološka istraživanja s ciljem determiniranja rasprostranjenosti arheološkog nalazišta na lokalitetu prahistorijskog naselja.[3]
Nova radiokarbonska analiza svrstava nalaze u period 4934–4720 i 4796–4584. god. pne.[4]
Naselje[uredi | uredi izvor]
U Butmiru je otkriveno oko 90 zemunica koje su grupirane u 5 skupina. Zemuničke jame bile su raspoređene u nekoliko skupina i kružno poredane oko slobodnih površina kao centralnih mjesta tih skupina.[5]
Nađeni su ostaci pšenice, ječma i sočiva, ali su nađeni i ostaci raznih divljih sorti kao što su divlja jabuka i lješnjak.
Životinjske kosti su nađene u malom broju i to od goveda, svinja i koza. Prema nalazu kostiju, najviše se lovila krupna divljač (jelen, srna, divlja svinja).
Izrada kremenog i kamenog alata se vršila na posebnom radioničkom mjestu u naselju, i to između kuća na slobodnom. Najviše su zastupljeni raznovrsni tipovi strelica, kamenih sjekira, sjekira-čekića sa rupom za nasađivanje, dugih retuširanih noževa, kao i kremeni noževi sa usjecima za vezivanje pri donjem kraju oruđa. Od koštanog materijala su zastupljeni svi mogući oblici raznih alatki izrađenih od kosti.
Keramika[uredi | uredi izvor]
Keramika butmirske kulturne skupine je najraznovrsnija i najdekorativnija keramička roba u čitavoj prelaznoj zoni. Zahvaljujući keramici, koja se odlikovala specifičnim osobinama, i uz to često velikim umjetničkim vrijednostima, sam lokalitet Butmir je dugo vremena zauzimao posebno mjesto u južnoj Evropi. Naselje u Butmiru pripada srednjoj fazi (klasičnoj) butmirske kulture (Butmir II). U toj fazi su došle do izražaja sve najbolje osobine keramičkih izrađevina u butmirskim naseljima.
Najdekorativniji su motivi u vidu meandra, vučijih zuba, i u vidu slova K. U Butmiru se najviše razvio strogi geometrijski stil, a pravolinijski motivi se javljaju u najviše varijacija. Tako je Butmir nakon iskopavanja postao pojam spiraloidne i trakaste keramike.
Figuralne predstave[uredi | uredi izvor]
Najveći broj plastičnih figura, izrađenh sa velikom pažnjom u crnoglačanoj tehnici, prikazuje ženske likove. Jedan broj sačuvanih glava ljudskih figurina ima određene osobine realistične umjetnosti, koje omogućavaju naziranje tri osnovna rasna tipa: armenoide, negroide i europeide.[6]
Pored realističnih prikaza, u Butmiru su nađeni i shematični prikazi ljudskog lika i to u dvije varijante: varijanta 1, “likovi sa maskama”, i varijanta 2, “adoranti”. Pretpostavlja se da su te figurine imale određen kultni karakter. Za većinu ženskih figura smatra se da su bile povezane sa kultom žene, odnosno nekom boginjom plodnosti, što se povezuje sa matrijarhalnim odnosima koji su vladali u neolitskom periodu. Realističke figure predstavljaju samo jedinstven kult majke, a figurine sa “maskom na licu”, kao i one u stavu adoranata, pretpostavlja se da su učesnici u nekim kultnim radnjama i magijskim obredima.[6]
Nalazi sa istraživanja 1999. I 2002. godine[uredi | uredi izvor]
Otkriveni su ostaci neolitskih zemunica, vanjska ognjišta i krupnim riječnim oblucima popločane ulice, između građevinskih objekata. Nalazi keramike uglavnom su pripadali loncima grube izrade, a nekoliko crnopoliranih fragmenata fine keramike asociraju na pripadnost kasnoj fazi kakanjske ili početnoj fazi butmirske kulture.
Otkrivena su i tri polukružna rova s tragovima palisada i najvažniji nalaz - otkrivene su u sloju gari sitne „perle“ bakra.
Poseban značaj imaju posude malih dimenzija, debelih stijenki i grube izrade te jedan fragment kalupa od sitnozrnog pješčara. Neosporno je da ovi predmeti stoje u direktnoj vezi sa livenjem metala, najvjerovatnije bakra, i to u samom naselju Butmir.[2]
Zaključak[uredi | uredi izvor]
Reviziona kabinetska istraživanja nalaza iz XX stoljeća i terenska istraživanja Butmira 2002. godine dala su nekoliko potpuno novih i značajnih podataka na osnovu kojih se zaključuje:
- na osnovu 14C analize, apsolutni datum starosti neolitskog naselja Butmir je 4800. godina pr. n. e. koja se odnosi na život u fazi kulture Butmir II, odnosno u vrijeme njenog punog procvata.
- prisustvo vinčanske kulturne grupe u Butmiru mnogo je intenzivnije nego što se o tome uobičajeno misli, i da su se te dvije kulture susrele već u svojim ranima fazama. Tu su, prije svega, brojni fragmenti keramike, figuralna plastika sa sumarnom predstavom lica i ruku u obliku patrljaka.
- butmirska kulturna grupa može se uvrstiti u hronološki red s drugim velikim neolitskim kulturama jugoistočne Evrope, a koje su već poznavale proizvodnju bakra. Problem rane metalizacije u centralnoj Bosni treba posmatrati u kontekstu događanja u vinčanskoj kulturi, posebno u njenoj podrinjskoj varijanti. Ovaj zaključak je zasnovan i na najnovijim nalazima u Tuzli i lokalitetu Lug kod Goražda.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- R. Hofmann / Z. Kujundžić-Vejzagić / J. Müller / N. Müller-Scheeßel / K. Rassmann, Prospektionen und Ausgrabungen in Okolište (Bosnien-Herzegowina): Siedlungsarchäologische Studien zum zentralbosnischen Spätneolithikum (5300-4500 v. Chr.). Ber. RGK 86, 2007, 41–212.
- Hoffmann, R. / Kujundžić-Vejzagić, Z./ Muller, M./ Muller-Schessel, N. / Rassmann, K. 2009, Arheološka istraživanja naseljavanja centralne Bosne u kasnom neolitu. GZM 49/50, 2008/2009, 7-163.
- Jačanović, D. -Istočnobosanska ili podrinjska varijanta vinčanske kulture. ČGT 20, 2009
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ "Prahistorijsko naselje u Butmiru". kons.gov.ba. Pristupljeno 13. 9. 2016.
- ^ a b "Zilka Kujundžić-Vejzagić - Prilog proučavanju rane metalurgije u centralnoj Bosni" (PDF). ANUBiH, Godišnjak XXXVII, Sarajevo, 2008. Arhivirano s originala (PDF), 12. 10. 2020. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ^ "Adnan Kaljanac - Rezultati arheološke prospekcije 2016. godine na lokalitetu Butmir" (PDF). Arhivirano s originala (PDF), 10. 2. 2021. Pristupljeno 5. 3. 2020.
- ^ "Marc Vander Linden, Ivana Pandžić, David Orton - Novi radiokarbonski nalazi neolita u Bosni i Hercegovini, ANUBiH, Godišnjak, br. 43, Sarajevo, 2014" (PDF). Arhivirano s originala (PDF), 19. 3. 2020. Pristupljeno 13. 3. 2020.
- ^ "Saša Buljević - Naselja i naseobinske strukture neolita na području Bosne i Hercegovine" (PDF). Filozofski fakultet u Sarajevu. Pristupljeno 9. 2. 2019.
- ^ a b "Alojz Benac-Đuro Basler-Borivoj Ćović-Esad Pašalić-Nada Miletić-Pavao Anđelić - KULTURNA ISTORIJA BOSNE I HERCEGOVINE". Veselin Masleša, Sarajevo, 1966. Pristupljeno 9. 2. 2019.
