Holokaust u Litvaniji
Holokaust u Litvaniji označava sistemsko istrebljenje Jevreja u dijelu Reichskommissariata Ostland koji je zauzimao prostor Litvanske Sovjetske Socijalističke Republike (osnovane 1940) pod okupacijom Trećeg rajha. Od približno 208.000 ili 210.000 Jevreja procjenjuje se da ih je između 190.000 i 195.000 ubijeno prije kraja Drugog svjetskog rata, najviše u periodu od juna do decembra 1941. godine. U holokaustu je stradalo preko 95% svih litvanskih Jevreja što je najveći udio stradalih u svim zemljama u kojima je provođen zločin holokausta. Historičari ovako veliki udio stradalih pripisuju masovnom kolaboracionizmu nejevrejskih lokalnih litvanskih paramilitarnih grupa, dok su motivi te kolaboracije predmet rasprava.[1][2][3] Holokaust predstavlja najveći pomor stanovništva u tako kratkom periodu u historiji Litvanije.[4]
Događaji u zapadnim okupiranim dijelovima Sovjetskog Saveza koji su se odvijali u prvim sedmicama okupacije predstavljali su dramatično razbuktavanje politike provođenja holokausta.[5][6][7]
Važnu komponentu holokausta u Litvaniji činio je i uspjeh u raspirivanju već postojećeg antisemitizma kroz koji su nacističke snage narativno povezale lokalnu jevrejsku zajednicu sa sovjetskom okupacijom Litvanije iz 1940. godine. Nacisti su se u ostvarenju cilja uništenja Jevreja u značajnoj mjeri oslanjali na organizaciju, pripreme i provedbu naredbi litvanskih kolaboracionista.[2][3]
Još i danas, tema holokausta i uloge koje su Litvanci imali u provođenju genocida, uključujući i neke istaknute litvanske nacionaliste, kontroverzna je tema u litvanskom društvu.[8]
Pozadina
[uredi | uredi izvor]Do Drugog svjetskog rata područje današnje Litvanije bilo je jedno od središtva kulturnog i političkog života jevrejske zajednice u Evropi. Današnji litvanski glavni grad Vilnius bio je poznat i kao Jerusalem sjevera zbog mnogobrojnih vjerskih, kulturnih i naučno-obrazovnih institucija kojima je bio dom.[9]
Nakon njemačko-sovjetske invazije na Poljsku u septembru 1939. Sovjetski je Savez 10. oktobra potpisao ugovor s Litvanijom kojim joj je predao grad Vilnius (danas glavni grad, a do tada u sastavu Poljske i sa poljsko-jevrejskim stanovništvom) u zamjenu za vojne koncesije. SSSR je anektirao Litvaniju 1940. nakon što su provedeni paravan izbori.[10][11] Njemački napad na SSSR 22. juna 1941. započeo je godinu dana nakon sovjetske okupacije koja je kulminirala u masovnim deportacijama baltičkog stanovništva svega nedelju dana prije njemačke invazije. Nacističke snage Litvanci su dočekali kao oslobodioci pa su im i paramilitarne jedinice pružile podršku u borbi protiv sovjetskih snaga u povlačenju. Mnogi Litvanci su vjerovali kako će im njemačke snage dozvoliti da obnove neki oblik nezavisnosti (kao što su učinili u Slovačkoj i Nezavisnoj Državi Hrvatskoj).[12] Dijelom i kako bi udobrovoljili okupacijske snage, dio stanovništva počeo je da iskazuje snažna antisemitistička osjećanja. Nacistička Njemačka iskoristila je ovu situaciju i u prvoj sedmici ofanzive dozvolila osnivanje Litvanske prelazne vlade i Litvanskog dobrovoljačkog fronta.[12] U kratkom je periodu izgledalo kako je Litva funkcionirala na sličan način kao i Slovačka.[12] Nezavisnije litvanske institucije ipak su ukinute nakon prvog mjeseca okupacije u augustu i septembru 1941. nakon čega su Nijemci preuzeli direktniju kontrolu.[12]
Tok holokausta
[uredi | uredi izvor]Procjene broja žrtava
[uredi | uredi izvor]Procjene broja litvanskih Jevreja prije njemačke invazije kreću se na otprilike 210.000 stanovnika[3] uz tvrdnju Litvanskog zavoda za statistiku da je 1. januara 1941. u zemlji bilo 208.000 Jevreja.[4] Te procjene, uz službene podatke o iseljavanju u prvom periodu sovjetske uprave (približno 8.500 osoba), osobe pobjegle iz geta u Kaunasu i Vilniusu (1.500–2.000 osoba) i osobe koje su preživjele u logorima do dana kada ih je oslobodila Crvena armija (2.000–3.000), dovode do ukupnog broja od 195.000 do 196.000 ubijenih litvanskih Jevreja.[4] Uprkos tome što su okvirne cifre poznate, kao i u drugim masovnim zločinima iznimno je teško ustanoviti konačan broj žrtava s apsolutnom preciznošću. Brojevi kojima istoričari raspolažu povremeno se i značajno razlikuju uz namanje cifre od oko 165.000 do većih brojeva koji dosežu 254.000 i koji vjerovatno uključuju i Jevreje sa drugih područja koji su stradali u Litvaniji.[4]
U periodu rata postojala su ograničena nastojanja da se spasi progonjeno stanovništvo. U periodu od 16. jula do 3. augusta 1940. počasni konzul Nizozemske u Kaunasu Jan Zvartendijk je za 2.200 Jevreja osigurao treću destinaciju na karipskom ostrvu Curaçao (koloniji koja nije tražila ulazne vize) i u Surinamu (koji je tada još bio holandska kolonija). Funkcioner japanske vlade Čiune Sugiara, koji je služio kao zamjenik konzula u Kaunasu, izdao je 6.000 tranzitnih viza za putovanje japanskim teritorijem litvanskim Jevrejima čime je ugrozio svoj i živote članova vlastite porodice.[13] Izbjegli Jevreji bili su građani ukupiranih dijelova Poljske i Litvanije.
Događaji u okviru holokausta u Litvaniji
[uredi | uredi izvor]Današnji litvanski lučki grad Klaipėda (na njemačkom poznat kao Memel) kroz historiju je bio dio Hanzeatskog saveza pa je sve do 1918. pripadao Njemačkom Carstvu kao dio Istočne Pruske. U periodu litvanske međuratne nezavisnosti grad je uživao određeni nivo autonomije i bio je pod patronatom Lige naroda. Kada su grad 15. marta 1939. zauzele njemačke snage u njemu je živjelo otprilike 8.000 Jevreja koji su pobjegli u tada još slobodan dio Litvanije gdje ih je većina stradala nakon invazije u junu 1941. godine.
Hronološki se genocid u Litvaniji može podijeliti na tri faze od kojih je prva trajala od ljeta pa do kraja 1941, druga od decembra 1941. do marta 1943. i treća od aprila 1943. do jula 1944.[14]
Većina litvanskih Jevreja stradala je u prvoj fazi holokausta u prvim mjesecima okupacije i prije kraja 1941. Sile osovine napale su Sovjetski Savez 22. juna 1941. što se poklopilo i s Junskim ustankom u Litvaniji. Prije dolaska njemačkih okupacijskih snaga Litvanski dobrovoljački front i sam je napao sovjetske snage, preuzeo vlast u nekoliko gradova, započeo širenje antisemitističke propagande i počinio masakre nad litvanskim Jevrejima i Poljacima. U noći sa 25. na 26. juni Algirdas Klimaitis je naredio svojim snagama od 800 ljudi da započnu Pogrom u Kaunasu. Komandant SS-a Franz Walter Stahlecker je 28. juna 1941. tvrdio kako je tom priliko ubijeno 3.800 žrtava u samome gradu i oko 1.200 u regionu oko grada.[15] Klimaitisove snage uništile su nekoliko sinagoga i približno 60 jevrejskih kuća. U revizionističkim nastojanjima od 1990-ih godina broj žrtava koji navodi Stahlecker dovođen je u pitanje kao preterano velik.
Njemački odredi smrti (Einsatzgruppe), slijedile su nastupajuću njemačku armiju pa su već u junu i oni započeli organizovati ubistva Jevreja.[6] Prvi zabilježeni zločin ovih odreda dogodio se 22. juna 1941. u pograničnom gradu Gargždaju koji je bio jedno od najstarijih jevrejskih naselja u zemlji i na svega 18 kilometara od Memela koji su Nijemci ponovo zauzeli. Otprilike 800 Jevreja ubijeno je u događaju koji je poznat kao Gargždajski masakr. U masakru je stradalo i pribiližno 100 nejevreja, mnogi jer su pokušali da pomognu svojim jevrejskim komšijama.[2][3]
Zbog vrlo ranog i brzog progona mnoge litvanske jevrejske žrtve nikada nisu živjele u getima ili bile deportovane u koncentracijske logore koji su u to vrijeme tek osnivani. Većina žrtava ubijena je u jamama u blizini mjesta boravka u masovnim ubistvima kao što su Masakr u Kaunasu 29. oktobra 1941. koji je izvršen u šumi pored grada ili sličan zločin u Vilniusu.[6] Do 1942. preživjelo je još otprilike 45.000 Jevreja, većinom oni koji su poslani u geta ili koncentracijske logore.
U drugoj fazi holokaust u Litvaniji je usporen i njemačke okupacijske snage odlučile su da koriste jevrejski prisilni rad za održavanje ratne ekonomije. U trećoj fazi holokaust je još jednom intenziviran i u njoj su likvidirani preostali zarobljenici logora i jevrejskih geta.
Dva su faktora doprinijela rapidnom uništenju jevrejske zajednice u Litvaniji. Prvi je bio značajan nivo podrške "dejevrejizaciji" među litvanskim masama dok je drugi bio rani njemački plan za kolonizaciju Litvanije koja je dijelila granice s Istočnom Pruskom.
Uloga litvanskih kolaboracionista
[uredi | uredi izvor]Dina Porat, vodeća historičarka Jad Vašema, piše kako su "Litvanci pokazali pripadnicima Einsatzgruppe kako ubijati žene i djecu, i možda ih i prilagodili na tu praksu... Nadiruće njemačke jedinice ubijale su većinom muškarce, dok su Litvanci ubijali neselektivno."[16]
Administracija nacističke Njemačke usmjeravala je i podsticala ubijanje litvanskih Jevreja. Lokalni litanski kolaboracionisti okupatorskog režima izvršavali su pripremu, logistiku i provođenje ubistava pod nacističkim vodstvom.[2][3][17] Nacistički brigadir SS-a Franz Walter Stahlecker stigao je u Kaunas 25. juna 1941. gdje je održao govore kojima se poticalo na ubijanje Jevreja. U početku je održao govore u zgradi sigurnosnih službi, nakon čega je održavao govore i u samome gradu.[18] U izvještaju od 15. oktobra Stahlecker je pisao o uspjehu u prikrivanju najranijih akcija Vorkomando i kako sada izgleda kako se radi o inicijativi lokalne populacije.[18][19] Grupe organizirane po partizanskom principu, civilne desničarske nacionalističke i antisovjetske jedinice, inicirale su kontakt s Nijemcima čim su oni stupili na litvanski teritorij.[2] Jedinice pod komandom Algirdasa Klimaitisa, podržane od Nijemaca u Sigurnosnoj policiji i Sigurnosnoj službi započeli su antijevrejske pogrome u Kaunasu u noći sa 25. na 26. jun 1941. Preko hiljadu Jevreja stradalo je u događaju koji je bio prvi pogrom u okupiranoj Litvaniji.[6][19][20] Tačan broj žrtava pogroma je nepoznat dok se cifre kreću od 1.500 do 3.800 žrtava pogroma kada se u njih pribroje i žrtve u okolici grada.[6][20]
Dana 24. juna 1941. Litvanska bezbjednosna policija (litvanski: Lietuvos saugumo policija) došla je pod upravu Njemačke policije i obavještajne službe. Litvanske jedinice su uključene u brojne akcije usmjerene protiv Jevreja i protiv neprijatelja nacističkog režima.[19] Nacistički komandanti ispunjavali su svoje izvještaje svjedočanstvima o zelotizmu litvanskih policijskih jedinica koji premašuje i motivaciju među samim njemačkim jedinicama.[16] Najozloglašenija litvanska jedinica koja je provodila holokaust bila je Jpatingasis burus koja je masakrirala hiljade Jevreja i pripadnike poljske manjine u okolini Vilniusa.[19][21][22] Druga organizacija uključena u provođenje holokausta bila je Litvanska radnička garda.[2] Brojni Litvanci koji su podržavali nacističku politiku pridružili su se fašističkoj organizaciji Gvozdeni vuk.[3] Tako je u cjelini, litvanska nacionalistička administracija bila usmjerena prema uništenju Jevreja kao doživljenih neprijatelja i potencijalnih rivala etničkim Litvancima pa zato ne samo da se nije odupirala nacističkom holokaustu već ga je efektivno prihvatala i kao sopstveni cilj.[17]
Kombinacija faktora objašnjava široko sudjelovanje Litvanaca u genocidu nad Jevrejima.[16] Oni uključuju nacionalne tradicije i vrijednosti, antisemitizam (raširen širom srednje Evrope) i specifičnu litvansku želju za "čistom" litvanskom nacionalnom državom sa kojom je brojna jevrejska zajednica smatrana nespojivom.[3] Ostali faktori uključuju i ozbiljne ekonomske probleme koji su navodili na uništenje Jevreja sa ciljem da im se oduzme njihova privatna svojina.[16] Na kraju, Jevreji su doživljavani i kao grupa koja je uživala podršku sovjetskog režima u periodu između 1940. i 1941. godine.[3][16][17] U periodu njemačke okupacije Jevreji su tako optuživani za gotovo sve probleme sa kojima se Litvanija suočavala.[3][17] Tako je i rasprostranjeno lokalno učešće u holokaustu postalo važan faktor zbog kojega je holokaust u Litvaniji provođen sveobuhvatnije nego u drugim zemljama.[2][3][17]
Iako je kolaboracija bila veoma raširena, podrška genocidu nije dolazila od svih segmenata litvanskog društva[23] i više je stotina građana rizikovalo sopstvene živote nastojeći da pomognu progonjenim Jevrejima.[16] Izrael je do 1. januara 2017. priznao 891 pravednika među narodima s područja Litvanije.[3][16][24][25][26] Mnogobrojni etnički Poljaci u Litvaniji, i sami progonjeni, pomagali su progonjenim Jevrejima.[23]
Reference
[uredi | uredi izvor]- ^ Daniel Brook, "Double Genocide. Lithuania wants to erase its ugly history of Nazi collaboration—by accusing Jewish partisans who fought the Germans of war crimes.", Slate, July 26, 2015
- ^ a b c d e f g Porat, Dina (2002). "The Holocaust in Lithuania: Some Unique Aspects". u David Cesarani (ured.). The Final Solution: Origins and Implementation. Routledge. str. 161–162. ISBN 978-0-415-15232-7.
- ^ a b c d e f g h i j k MacQueen, Michael (1998). "The Context of Mass Destruction: Agents and Prerequisites of the Holocaust in Lithuania". Holocaust and Genocide Studies. 12 (1): 27–48. doi:10.1093/hgs/12.1.27. ISSN 8756-6583.
- ^ a b c d Bubnys, Arūnas (2004). "Holocaust in Lithuania: An Outline of the Major Stages and Their Results". The Vanished World of Lithuanian Jews. Rodopi. str. 218–219. ISBN 978-90-420-0850-2.
- ^ Matthäus, Jürgen (2007). "Operation Barbarossa and the onset of the Holocaust". u Christopher R. Browning (ured.). The Origins of the Final Solution: The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1939–March 1942. University of Nebraska Press. str. 244–294. ISBN 978-0-8032-5979-9.
- ^ a b c d e Porat, Dina (2002). "The Holocaust in Lithuania: Some Unique Aspects". u David Cesarani (ured.). The Final Solution: Origins and Implementation. Routledge. str. 159. ISBN 978-0-415-15232-7.
- ^ Kwiet, Konrad (1998). "Rehearsing for Murder: The Beginning of the Final Solution in Lithuania in June 1941". Holocaust and Genocide Studies. 1 (12): 3–26. doi:10.1093/hgs/12.1.3. ISSN 8756-6583.
- ^ Stanislovas Stasiulis "The Holocaust in Lithuania: The Key Characteristics of Its History, and the Key Issues in Historiography and Cultural Memory." East European Politics and Societies 34#1 (2020): 261-279.
- ^ Jelena Subotić (2019). Yellow Star, Red Star: Holocaust Remembrance after Communism. Ithaca, NY & London: Cornell University Press. str. 150-154, 200-241. ISBN 9781501742408.
- ^ Miniotaite, Grazina (1999). "The Security Policy of Lithuania and the 'Integration Dilemma'" (PDF). NATO Academic Forum: 21. journal zahtijeva
|journal=
(pomoć) - ^ Thomas Remeikis (1975). "The decision of the Lithuanian government to accept the Soviet ultimatum of 14 June 1940". Lituanus. 21 (4 – Winter 1975). Arhivirano s originala 17. 12. 2010 – preko Internet Archive.CS1 održavanje: bot: nepoznat status originalnog URL-a (link)
- ^ a b c d Piotrowski, Tadeusz (1997). Poland's Holocaust. McFarland & Company. str. 163–164. ISBN 978-0-7864-0371-4.
AK .
- ^ "Japan's Abe seeks Baltic support against North Korea" (jezik: engleski). AFP. 14. 1. 2018. Arhivirano s originala, 29. 7. 2019. Pristupljeno 14. 1. 2018.
- ^ Bubnys, Arūnas (2004). "Holocaust in Lithuania: An Outline of the Major Stages and Their Results". The Vanished World of Lithuanian Jews. Rodopi. str. 205–206. ISBN 978-90-420-0850-2.
- ^ Gitelman, Zvi (1998). Bitter Legacy: Confronting the Holocaust in the USSR. Indiana University Press. str. 97, 102. ISBN 0-253-33359-8.
- ^ a b c d e f g Porat, Dina (2002). "The Holocaust in Lithuania: Some Unique Aspects". u David Cesarani (ured.). The Final Solution: Origins and Implementation. Routledge. str. 165–166. ISBN 978-0-415-15232-7.
- ^ a b c d e Bubnys, Arūnas (2004). "Holocaust in Lithuania: An Outline of the Major Stages and Their Results". The Vanished World of Lithuanian Jews. Rodopi. str. 214–215. ISBN 978-90-420-0850-2.
- ^ a b "Extracts from a Report by Einsatzgruppe a in the Baltic Countries". Jewish Virtual Library. 15. 10. 1941. Pristupljeno 6. 8. 2008.
- ^ a b c d Bubnys, Arūnas (1997). "Vokiečių ir lietuvių saugumo policija (1941–1944) (German and Lithuanian security police: 1941–1944)". Genocidas Ir Rezistencija (jezik: litvanski). 1 (1). ISSN 1392-3463.
- ^ a b MacQueen, Michael (1998). "Nazi Policy towards the Jews in Reichskommissariat Ostland, June–December 1941". u Zvi Y. Gitelman (ured.). Bitter Legacy: Confronting the Holocaust in the USSR. Indiana University Press. str. 97. ISBN 978-0-253-33359-9.
- ^ "Śledztwo w sprawie masowych zabójstw Polaków w latach 1941 - 1944 w Ponarach koło Wilna dokonanych przez funkcjonariuszy policji niemieckiej i kolaboracyjnej policji litewskiej" (jezik: poljski). Institute of National Remembrance. Arhivirano s originala, 17. 10. 2007. Pristupljeno 10. 2. 2007.
- ^ Michalski, Czesław (Winter 2000–2001). "Ponary - Golgota Wileńszczyzny". Konspekt (jezik: poljski). 5. Arhivirano s originala, 7. 2. 2007.
- ^ a b Piotrowski, Tadeusz (1997). Poland's Holocaust. McFarland & Company. str. 175–176. ISBN 978-0-7864-0371-4.
- ^ "Names of Righteous by Country". 2017. Arhivirano s originala, 16. 11. 2017. Pristupljeno 17. 9. 2021.
- ^ "Righteous Among the Nations - per Country & Ethnic Origin". Yad Vashem. 1. 1. 2008. Arhivirano s originala, 15. 10. 2009. Pristupljeno 15. 3. 2009.
- ^ "NCSJ Country Report: Lithuania". Advocates on Behalf of Jews in Russia, Ukraine, the Baltic States & Eurasia. 2003. Arhivirano s originala, 30. 4. 2002. Pristupljeno 13. 3. 2007.