Rimski kalendar

Rimski kalendar je mijenjao oblik nekoliko puta od vremena osnivanja Rima do pada Rimskog Carstva. U ovom članku su prikazani ranorimski, pred-julijanski kalendari. Kalendar u upotrebi poslije 46. p. n. e. je prikazan u članku Julijanski kalendar.

Historija kalendara

Vjeruje se da je prvobitni rimski kalendar bio lunarni, možda po ugledu na neki od grčkih kalendara. Rimska tradicija tvrdi da ga je izmislio Romul, osnivač Rima oko 753. p. n. e. Najstarija poznata verzija kalendara je imala deset mjeseci i počinjala je oko proljetne ravnodnevice; ali, mjeseci već u to vrijeme nisu bili lunarni:

Martius (31 dan)
Aprilis (30)
Maius (31)
Iunius (30)
Quintilis (31)
Sextilis (30)
September (30)
October (31)
November (30)
December (30)

Kalendarska godina je trajala 304 dana, oko 61 dan zime nije bio obuhvaćen kalendarom.

Natpis koji sadrži rimski kalendar, iz perioda prije julijanske reforme. Obratite pažnju (*uvećano*) da sadrži mjesece *Quintilis* i *Sextilis*, i omogućava umetanje interkalarnog mjeseca.

Prva reforma kalendara je pripisana Numi Pompiliju, drugom od sedam tradicionalnih kraljeva Rima. Kažu da je on, oko 713. p. n. e., skratio 30-dnevne mjesece na 29 dana i dodao januar (29 dana) i februar (28 dana) na kraj kalendara, čime je kalendarska godina produžena na 355 dana:

Martius (31 dan)
Aprilis (29)
Maius (31)
Iunius (29)
Quintilis (31)
Sextilis (29)
September (29)
October (31)
November (29)
December (29)
Ianuarius (29)
Februarius (28)

Mjeseci od kvintilisa (5. mjesec) do decembra (10. mjesec) su nazvani po njihovom položaju u ovom, originalnom, kalendaru, npr. September od septem, što znači "sedam", October od octo - "osam" itd. Izuzev kvintilisa i sekstilisa, koji su preimenovani u čast Julija Cezara odn. Augusta, ovi nazivi su zadržani, iako je septembar sada deveti mjesec, oktobar deseti itd.

Kako bi godina ostala približno u skladu sa solarnom godinom povremeno je umetan prestupni mjesec, tzv. Mensis Intercalaris, poznat i kao Mercedonius ili Mercedinus. On je imao 27 dana, a dodavan je februaru, koji je pri tom bio skraćivan na 23 ili 24 dana.^[1] Tako bi nastala godina dužine 377 ili 378 dana. Odluka o umetanju ovog mjeseca je pripadala pontifex maximus-u, što se događalo približno svake druge godine.

Sistem usklađivanja godine preko interkalarnih mjeseci se prekidao najmanje dva puta. Prvi put to je bilo tokom i nakon Drugog punskog rata. To je dovelo do reforme po Lex Acilia-i iz 191. p. n. e. Detalji ove reforme su nejasni, ali izgleda da je ona tokom više od sto godina uspešno regulisala interkalaciju. Drugi prekid se dogodio sredinom prvog stoleća p. n. e. Ovo je moglo imati veze sa sve haotičnijom i konfliktnijom prirodom rimske politike u to vrijeme. Položaj pontifeks maksimusa nije podrazumevao puno radno vrijeme; zauzimao ga je pripadnik rimske elite, koji je skoro neizbežno bio uključen u mahinacije rimske politike. Pošto je rimska kalendarska godina definisala trajanje mandata izabranog magistrata, pontifeks maksimus bi imao razloga da produži godinu u kojoj su on ili njegovi saveznici na vlasti, ili da ne produži godinu u kojoj položaje drže njegovi politički protivnici (nešto slično se dešavalo i u staroj Atini, vidi Atički kalendar).

Kalendar je prerađen dok je pontifeks maksimus bio Julije Cezar, čime je nastao Julijanski kalendar. Reforma je dovršena tokom vladavine njegovog nasljednika Augusta Cezara.

Mjeseci

Rimljani su imali naročita imena za tri posebna dana u svakom mjesecu. Ovaj sistem je izgleda prvobitno poticao od mjesečevih mijena, a dani su vjerovatno javno objavljivani na osnovu opažanja izgleda Mjeseca. Nakon reformi Nume Pompilija, ti dani su bili fiksirani. Ovo su imenovani dani:

Kalendae (Kalende) — 1. dan mjeseca, od čega potiče riječ "kalendar"; smatra se da je to prvobitno bio dan mladog Mjeseca (mladina, mlađak). Kamata na dug je prispjevala na Kalende.
Nonae (None) — 5. ili 7. dan, zavisno od mjeseca, misli se da je to bio dan prve četvrtine Mjeseca.
Idūs (Ide) — 13. ili 15. dan; vjerovatno dan punog Mjeseca (uštap). Rimljani su ovo smatrali povoljnim danom. Reč ides na latinskom označava "razdjelnicu" ili "polutku" mjeseca.

None su bile 7-og a Ide 15-og, u martu, maju, julu i oktobru (tj. 3., 5., 7., i 10. mjesecu); u ostalim mjesecima, uključujući Intercalaris, None su bile 5-og a Ide 13-og dana.

Ostali dani u mjesecu obično nisu bili imenovani, već su bili identifikovani odbrojavanjem do imenovanih dana, na način prilično drugačiji od današnjeg. Rimljani nisu brojali dane retrospektivno, osvrćući se na prvi dan mjeseca (tj. 1., 2., 3., itd. od početka mjeseca). Oni su brojali unapred do imenovanih dana. Takođe, na žalost današnjih ljudi koji bi da utvrde datume u rimskim kalendarskim dokumentima, oni su brojali inkluzivno, računat je i dan u kome se nalazite i dan u kome je događaj, što znači da bi npr. 2. jul bio 4 dana prije 5. jula, a ne 3 dana prije. U Simvolu vere (Kredo) nalazimo tragove takvog brojanja kada se za Hrista kaže: "I koji je vaskrsao u treći dan, po Pismu" — raspet je u petak (1. dan) a vaskrsao u nedelju (3. dan); mi danas bi smo rekli "dva dana kasnije".

Sljedeći primjer izlaže kako su dani bili imenovani u predjulijanskom septembru, koji je imao samo 29 dana. Prikazan je rimski oblik nadnevka, prijevod i kako bismo danas rekli. Rimljani su koristili skraćenice/kratice: "a.d." = "ante diem" = "danâ prije", "prid." = "pridie" = "(jedan) dan prije", "Kal." = "Kalende" itd.

Kal. Sept. = Septembarske Kalende = 1. septembar

a.d. IV Non. Sept. = 4 dana prije septembarskih Nona = 2. septembar

a.d. III Non. Sept. = 3 dana prije septembarskih Nona = 3. septembar

prid. Non. Sept. = dan prije septembarskih Nona = 4. septembar

Non. Sept. = Septembarske None = 5. septembar

a.d. VIII Id. Sept. = 8 dana prije septembarskih Ida = 6. septembar

a.d. VII Id. Sept. = 7 dana prije septembarskih Ida = 7. septembar

i tako dalje do

a.d. III Id. Sept. = 3 dana prije septembarskih Ida = 11. septembar

prid. Id. Sept. = Dan prije septembarskih Ida = 12. septembar

Id. Sept. = Septembarske Ide = 13. septembar

a.d. XVII Kal. Oct. = 17 dana prije oktobarskih Kalendi = 14. septembar

a.d. XVI Kal. Oct. = 16 dana prije oktobarskih Kalendi = 15. septembar

i tako dalje do

a.d. III Kal. Oct. = 3 dana prije oktobarskih Kalendi = 28. septembar

prid. Kal. Oct. = dan prije oktobarskih Kalendi = 29. septembar

Kal. Oct. = Oktobarske Kalende = 1. oktobar

Možemo primijetiti da zbog inkluzivnog brojanja i posjedovanja posebnog imena za dan ispred imenovanog dana, u rimskom kalendaru je nemoguće reći "2 dana prije" imenovanog dana. Također, poslije Ida se više ne pominje septembar već se odbrojava do oktobra.

Neki datumi su ponekad poznati po imenu festivala koji je padao na njega ili ubrzo posle. Takvi datumi su poznati za Feralije, Kvirinalije i Terminalije (mada još ne za Luperkalije). Svi ovi datumi su poslije februarskih Ida, što sugeriše da su povezani sa razrješavanjem dvosmislenosti koja bi mogla nastati u prijestupnim godinama: datumi oblika a.d. [broj dana] Kal. Mart. su bili datumi s konca februara u redovnim godinama, ali su u prestupnim bili mjesec dana kasnije. Ipak, mnogo se debatuje o tome da li je postojalo fiksno pravilo za korištenje ovakvih "festivalskih" datuma. Tako su za jedan datum s natpisa iz 94. p. n. e. (a.d. X Terminalia) razni stručnjaci rekli da on ukazuje da je godina bila prijestupna, da nije bila prijestupna, ili da je mogla biti prijestupna.

Kada je Julije Cezar dodao jedan dan septembru, dodao ga je na kraj mjeseca, kako ne bi remetio datume religijskih festivala u tom mjesecu, ali je efekat bio da se uveća broj dana nakon Ida.:

a.d. XVIII Kal. Oct. = 18. dan prije oktobarskih kalendi = 14. septembar (umesto 17. dana prije o. k.)

Zbog toga je položaj svih sljedećih datuma u septembru pomjeren za jedan dan. Ovo je imalo neke neočekivane posljedice, npr. car August je rođen 23. septembra 63. p. n. e. U predjulijanskom kalendaru to je 8 dana prije oktobarskih kalendi (a.d. VIII Kal. Oct.), a u julijanskom 9 dana (a.d. IX Kal. Oct.). Zbog ove dvosmislenosti, njegov rođendan je ponekad slavljen na oba dana tj. 23. i 24. septembra.

Nundinalni ciklus

Rimska republika je, poput Etruraca, koristila "pijačnu nedjelju" od osam dana, koji su u kalendaru označavani slovima od A do H. Pijačni (tržni) dan je održavan osmog dana (po našem računanju), odnosno po rimskom inkluzivnom brojanju, devetog dana, pa je zato tržnica nazvana nundinae, a ciklus "nundinalni ciklus". Pošto broj dana u godini nije bio deljiv sa osam, slovo tržnog dana ("nundinalno slovo") se menjalo svake godine. Npr. ako je slovo pijačnih dana u jednoj godini (od, recimo, 355 dana) bilo A, onda će slovo u sledećoj godini biti F (što bi trebalo da znači da je u prethodnoj godini posljednji pijačni dan bio 353. [44×8 +1], a zatim 6. dan sledeće godine tj . F).

Nundinalni ciklus je činio osnovni ritam svakodnevnog rimskog života; na pijačni dan su ljudi sa sela dolazili u grad, a varošani su kupovali namirnice za sljedećih 8 dana. Zbog ovoga je 287. p. n. e. donijet zakon (Lex Hortensia) kojim je zabranjeno održavanje sastanaka comitia-e (npr. da bi se održavali izbori) na pijačne dane, ali su dozvoljeni pravni poslovi. U kasnoj republici je nastalo sujevjerje da je nesrećno početi godinu pijačnim danom (tj. da 1. Ianuarius bude pod slovom A), pa su pontifici, koji su regulisali kalendar, preduzimali korake da to izbegnu.

Pošto je u vrijeme Republike, nundinalni ciklus bio apsolutno fiksiran na 8 dana, informacija o datumima pijačnih dana je jedan od najznačajnijih alata koji imamo za utvrđivanje julijanskog ekvivalenta rimskog datuma u pred-julijanskom kalendaru. U ranom Carstvu, rimski pijačni dan je povremeno bio mijenjan. Detalji o ovome nisu jasni, ali jedno objašnjenje je da bi bio pomeran za jedan dan ako bi se poklapao sa festivalom Regifugium, koji se mogao događati svake druge julijanske prestupne godine. Kada bi se ovo dogodilo, pijačni dan bi bio pomeren na sledeći dan, koji bi bio bissekstilni (prestupni) dan.

Nundinalni ciklus je kasnije zamijenjen modernim sedmodnevnim tjednom, koji je u Italiji ušao u upotrebu u ranom imperijalnom periodu, nakon ulaska julijanskog kalendara u upotrebu. Sistem nundinalnih slova je također adaptiran za sedmicu (dominikalno slovo). Sedmica i nundina su neko vrijeme koegzistirali, ali u vrijeme kada je Konstantin Veliki zvanično usvojio sedmicu 321., nundinalni ciklus se više nije koristio.

Karakter dana

Svaki dan Rimskog kalendara je bio povezan sa "karakterom", označenim u fastima. Najvažniji su bili:

Dies fasti, označeni sa F, kada su mogle biti održavane sudske parnice
Dies nefasti, označeni sa N, kada iste nisu mogle biti održavane i
Dies comitiales, označeni sa C, kada su bila dozvoljena zasedanja skupština (comitia), podložno drugim ograničenjima, npr. onim iz Lex Hortensia-e

Neki dani su imali drugačiji karakter, npr. EN (endotercissus ili možda endoitio exitio nefas), dan u kojima su parnice bile dozvoljene samo u pola dana i NP, državni praznici.

Godine

Fragment konzularnih fasta iz imperijalnog doba, *Museo Epigrafico*, Rim

Tokom Rimske republike, godine nisu brojane, već su bile imenovane po konzulima koji su bili na položajima početkom godine (vidjeti spisak republikanskih rimskih konzula). Npr. 205. p. n. e. je bila Godina konzulata Publija Kornelija Scipiona Afričkog i Publija Licinija Krasa. Spiskovi konzula su održavani u fastima.

Ipak, u kasnijoj Republici, historičari i učenjaci su počeli da broje godine od osnivanja grada Rima. Različiti učenjaci su koristili različite datume za taj događaj. Danas se najčešće koristi onaj koji je izračunao Varon, 753. p. n. e., ali drugi sistemi su se razlikovali i do nekoliko decenija. Datumi dati po ovom metodu su numerisani ab urbe condita ("posle osnivanja grada"), skraćeno AUC. Kada se čitaju stari dokumenti sa AUC datumima, mora se uzeti u obzir epoha koju je autor koristio, prije nego se datum prenese u julijansku godinu.

Prvi dan konzularnog mandata, efektivno i prvi dan godine, se mijenjao nekoliko puta tokom rimske historije. Na 1. januar je došao 153. p. n. e., izgleda u vezi sa ratom u Španiji koji je vođen protiv tamošnjih pobunjenih plemena. Prije toga, taj dan je bio 15. mart. Ranije promene su manje izvjesne. Može se vjerovati da je većim dijelom trećeg vijeka p. n. e. to bio 1. maj, do 222. p. n. e. Livije pominje da su prije toga konzulati počinjali 1. jula, a postoje argumenti za druge datume u ranijim vremenima.

Konvertovanje pred-julijanskih datuma

To što koristimo iste nazive mjeseci kao i Rimljani nas ohrabruje da pretpostavimo da je rimski datum isto što i julijanski. Ali, ovo nije tačno. Čak i prvi julijanski datumi, prije stabilizovanja ciklusa prijestupnih godina (bilo je zabuna oko toga šta znači da je "svaka četvrta" godina prijestupna; zbog inkluzivnog brojanja je svaka treća bila duža za dan), nisu ono što izgledaju. Naprimjer, dobro je poznato da je Julije Cezar ubijen na Martovske ide 44. p. n. e., što se obično podrazumijeva kao 15. mart 44. p. n. e. On je zaista ubijen 15. dana rimskog mjeseca Martius-a, ali to je vjerovatno ekvivalentno 14. martu 44. p. n. e. po julijanskom kalendaru.

Pronalaženje tačnog julijanskog ekvivalenta pred-julijanskog datuma može biti vrlo teško. Pošto imamo u suštini kompletan spisak konzula, nije teško naći julijansku godinu koja generalno odgovara pred-julijanskoj godini. Ali, naši izvori vrlo rijetko govore koje su godine bile proste a koje prijestupne i koliko je trajala prijestupna godina. Ipak, poznato nam je da je pred-julijanski kalendar mogao prilično odstupati od julijanskog. Dva precizna astronomska sinhronizma (datirana pomračenja Sunca) koja su nam poznata preko historičara Livija, pokazuju da su se dva kalendara 168. p. n. e. razmimoilazila preko 2 mjeseca, a 190. p. n. e. četiri mjeseca.

Imamo više drugih naznaka koje nam pomažu da rekonstruišemo julijanski ekvivalent pred-julijanskog datuma. Prvo, znamo precizan julijanski datum za početak julijanskog kalendara (mada čak i tu ima nesigurnosti) i imamo detaljne izvore za prethodnih desetak godina, uglavnom u Ciceronovim pismima i govorima. Ako se ovo iskombinuje s onim što nam je poznato o funkcionisanju kalendara, naročito nundinalnom ciklusu, možemo precizno konvertovati rimske datume poslije 58. p. n. e. u odnosu na početak julijanskog kalendara. Također, Livijeve historije nam daju tačne rimske datume dvaju pomenutih pomračenja, a također imamo i nekoliko labavih sinhronizama sa datumima u drugim kalendarima koji nam pomažu da damo približna (ponekad i tačna) rješenja za period između. Prije 190. p. n. e. se usklađenost između rimskih i julijanskih godina određuje na osnovu naznaka poput datuma žetvi spomenutih u izvorima.

Kombinovanjem ovih izvora podataka, u stanju smo da procijenimo približne julijanske ekvivalente rimskih datuma unazad do početka Prvog punskog rata 264. p. n. e. Ipak, iako imamo dovoljno podataka za rekonstrukciju, broj godina prije 45. p. n. e. za koje možemo sa sigurnošću konvertovati pred-julijanske rimske datume u julijanske je vrlo mali, a također je moguće nekoliko rekonstrukcija pred-julijanskog kalendara.

Također pogledajte

Stari Rim

Fusnote

^ A.K. Michels, The Calendar of the Roman Republic (Princeton, 1967), 145-172.

Reference

(na engleskom:)

Plutarh - Numa Pompilius
Ovidije - Fasti
Bickerman, E.J. Chronology of the Ancient World. (London: Thames & Hudson, 1969, rev. ed. 1980).
Brind'Amour, P. Le Calendrier romain: Recherches chronologiques (Ottawa, 1983)
Feeney, Denis C. Caesar's Calendar: Ancient Times and the Beginnings of History. Berkeley: University of California Press, 2007 (hardcover, ISBN 0-520-25119-9).
Michels, A.K. The Calendar of the Roman Republic (Princeton, 1967).
Richards, E.G. Mapping Time. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-850413-6.

Vanjski linkovi

(na engleskom:)

[1] A.K. Michels, The Calendar of the Roman Republic (Princeton, 1967), 145-172.

[1]