Teleskop

Teleskop je optička sprava koja uz pomoć leća i/ili ogledala omogućava posmatranje i oslikavanje udaljenih astronomskih objekata.^[1] Porijeklo vodi od grčke riječi teleskopos, što znači "gledanje u daljinu".

Historija

Prvi teleskop napravio je Galileo Galilei 1609,^[2] pošto je došao na ideju da bi se novi nizozemski izum – dvogled – mogao koristiti za posmatranje nebeskih tijela. Sam Galileo isprva je koristio riječ "perspicillum" da bi kasnije počeo koristiti termine "telescopium" na latinskom i "telescopio" na italijanskom. Bosanska riječ za ovaj izum vuče porijeklo od Galileovih riječi.

Kasnije Johannes Kepler poboljšava Galileov teleskop korištenjem dvostrukih leća. On također objašnjava principe na kojima teleskop radi u knjizi Astronomiae Pars Optica and Dioptrice.

Postolje

Montiranje teleskopa na postolje obavlja se na dva osnovna načina – ekvatorijalno i azimutalno. Većina jednostavnijih teleskopa montira se ekvatorijalno zbog lakšeg kompenziranja Zemljine rotacije pri opservacijama.

Optički teleskop

Postoje dvije glavne vrste optičkih teleskopa – refraktori i reflektori. U refraktorima slika nastaje refrakcijom svjetlosti na površinama leći, dok kod reflektora slika nastaje odbijanjem od ogledala unutar teleskopa.

Refraktor

Prvi teleskopi bili su refraktori, poput Galileovog. Njihova je prednost u tome što su kompaktni, daju oštru sliku s visokim kontrastom, jednostavni su za upotrebu i pouzdani.

Cijela konstrukcija refraktora zatvorena je u teleskopskoj cijevi i stoga njena unutrašnjost nije izložena prašini. Refraktori su, međutim, skuplji za izradu od reflektora zbog same prirode proizvodnje leća, posebno pri otvorima čiji je prečnik veći od 120 mm. To ograničenje u veličini otvora čini refraktore manje pogodnima za proučavanje manje svijetlih objekata, kao što su galaksije i magline. Za posmatranje svjetlijih objekata kao što su Mjesec i planete refraktori su dobar izbor. Pogodni su i za posmatranje objekata na Zemlji jer je slika koju daju normalno okrenuta uz korištenje korekcijske prizme.

Ahromatizam (neželjeni efekt prelamanja svjetla u leći gdje se svjetlost razlaže u svoje komponente, što rezultira time da sve boje nisu u fokusu istovremeno, tako da svijetli objekti dobijaju ljubičastu auru) nedostatak je gotovo svih refraktora, osim onih najskupljih, tipa apohromat.

Reflektor

Moderan ekvatorijalno montiran katadiopter

Reflektori^[3] generalno daju najviše skupljene svjetlosti za uloženi novac i stoga su danas svi veći teleskopi ovog tipa. Zbog te osobine pogodni su za posmatranje manje svijetlih objekata. Njihova je slika, međutim, naopako okrenuta i početnicima to može komplikovati opservacije.

Optika reflektora povremeno se mora kolimirati, tj. osi primarnog ogledala i okulara moraju se preusmjeriti tako da se podudaraju. Ogledala su osjetljiva na temperaturne promjene, tako da se reflektori, naročito oni s većim prečnicima primarnih ogledala, moraju aklimatizovati prije nego što opservacije počnu da bi se dobio zadovoljavajući kvalitet slike.

Katadiopter

Katadiopteri su hibridi reflektora i refraktora. Skupljaju svjetlost pomoću leća i ogledala, a glavna im je prednost kompaktnost. Većina katadioptera su tipa Schmidt–Cassegrain ili Maksutov–Cassegrain.

Radioteleskop

Radioteleskop je znatno kasniji izum od optičkog teleskopa. Namijenjen je za posmatranje elektromagnetnog zračenja dužih talasnih dužina. Umjesto optike koriste se antene – obično vrlo velike parabolične antene – za primanje radiotalasa.

Najveći radioteleskop na svijetu – ALMA (Atacama Large Milimeter / Submilimeter Array) – smješten je na visoravni iznad pustinje Atacama u Čileu, a zadatak mu je da traga za rješenjem tajne nastanka svemira. Sačinjava ga mreža od 66 antena i u stanju je doprijeti u svemir dalje od bilo kojeg drugog radioteleskopa.^[4]

Aktivna optika

Aktivna optika je tehnologija za automatsko, računarski upravljano prilagođavanje forme primarnog te položaja sekundarnog ogledala u jednom teleskopu reflektoru. Tehnika kompenzira mehaničke deformacije uzrokovane vjetrom i rotacijom teleskopa.

Adaptivna optika

Adaptivna optika je tehnička konstrukcija koja mjeri i brzo koriguje različita optička izobličenja kao aberaciju u jednom optičkom sistemu za vrijeme operacije. Može se koristiti za redukciju atmosferske distorzije u teleskopu.

Primjena na velikim teleskopima

Teleskopi na Zemlji čiji je prečnik veći od nekoliko metara ograničeni su u rezoluciji zbog atmosferske turbulencije. Oštrina slike može se popraviti adaptivnom optikom, što znači da računarski upravljani regulatori brzo prilagođavaju teleskop atmosferskoj turbulenciji. Ta tehnologija danas se primjenjuje na mnogim velikim teleskopima.

Najpoznatiji teleskopi

Svemirski teleskop Hubble^[5] kruži u orbiti oko Zemlje. Smještanjem ovog teleskopa van Zemljine atmosfere izbjegnute su atmosferske smetnje koje stvaraju velike neprilike za sve teleskope na površini Zemlje. Hubble se primarno koristi za posmatranje nebeskih objekata u infracrvenom i ultraljubičastom spektru.
VLT (Very Large Telescope – "Veoma veliki teleskop") pripada Evropskoj južnoj opservatoriji (ESO), a smješten je u Atacami u Čileu. Razlog za to su izvrsne vremenske prilike. Sastoji se od četiri ogledala prečnika 8 m, koja su uvezana pomoću računara i mogu se koristiti zajedno za posmatranje istih nebeskih objekata.
Teleskopi Keck na ugašenom vulkanu Mauna Kea na Havajima jedni su od najvećih na svijetu. Prvi je počeo s radom 1993, a drugi 1996.

Također pogledajte

Reference

^ "telescope". Pristupljeno 8. 7. 2016.
^ "Galilean telescope". Pristupljeno 8. 7. 2016.
^ "telescope". Pristupljeno 8. 7. 2016.
^ Najveći radioteleskop u Čileu
^ "Hubble Space Telescope (HST) | astronomy". Pristupljeno 8. 7. 2016.

Vanjski linkovi

Teleskop na Wikimedia Commonsu

Kolimiranje Newtonian optike Arhivirano 23. 2. 2009. na Wayback Machine (en)
Evropski sajt svemirskog teleskopa Hubble Arhivirano 13. 1. 2007. na Wayback Machine (en)

[1] "telescope". Pristupljeno 8. 7. 2016.

[2] "Galilean telescope". Pristupljeno 8. 7. 2016.

[3] "telescope". Pristupljeno 8. 7. 2016.

[4] Najveći radioteleskop u Čileu

[5] "Hubble Space Telescope (HST) | astronomy". Pristupljeno 8. 7. 2016.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]