Pramenka

Pramenka je autohtona domaća ovca koja je nekada bila raširena u cijeloj Evropi, a sada je najzastupljenija u balkanskim zemljama. Pramenka je kasnostasna ovca skromnih uslova gajenja i otporna na bolesti. Gajila se tokom vijekova u brdsko-planinskim prijedelima na ekstenzivnom (primitivnom) ovčarstvu. Od sredine 20. vijeka u Jugoslaviji vršilo se oplemenjivanje pramenke sa visokoproduktivnim rasama ovci radi poboljšanja njenih proizvodnih vrijednosti.

Izgled i osobine

Tokom vrijemena u pojedinim biogeografskim regionima formirani su sojevi pramenke koji se prilično razlikuju po eksterijernim i proizvodnim karakteristikama. Na Balkanu postoji više od 30 sojeva pramenki. Među najznačajnije sojeve pramenke sa rudom (finom vunom) spadaju: sjenička, svrljiška, ovčepoljska (makedonska), šarplaninska i pirotska. Sa grubom vunom: karakačanski-crni soj, krivovirski soj, kosovski soj, vlaško vitorogi soj, bardoka (bela metohijska), jezersko pivska, zetska žuja, dubska (vlašićko-travnička), lipska (smederevska), privorski soj, bovški soj (slovenski), kupreška i lička pramenka. Smatra se da su pramenke sa centralog Balkana koje imaju fini sortiment vune u njenom stvaranju u prošlosti učestvovale maloazijske ovce sa finom vunom. Pramenka ima dugu i uzanu glavu, prekrivenu dlakom, karakterističnu za sojeve. Većina ovci je šuta, dok su ovnovi najčešće rogati. Prema dužini repa razlikuju se dugorepi i kratkorepi sojevi. Ova ovca je dobila naziv po izraženim pramenovima koji su šiljasti, dugi i grubi. Svi sojevi pramenke su kasnostasne životinje, koje polno sazrevaju sa 16-18 mjeseci, a rast završavaju u starosti od 3-4 godine.

Koristila se u narodnom ovčarstvu za sve tri proizvodnje: meso, mlijeko i vuna. Živa mjera ovaca, u zavisnosti od soja i uslova gajenje, kreće se između 30 i 60 kg, a ovnova između 40 i 80 kg. Proizvodnja mlijeka pramenke je relativno mala, a znatno varira između sojeva (od 40-100 litara i više u laktaciji od 6 mjeseci), i zavisi također od ishrane.^[6] Težina runa u prosjeku iznosi 1,4 kg. Boja runa je najčešće bijela, mada kod nekih sojeva može biti mrko pa i crno. Plodnost pramenke je relativno dobra. Od 100 ojagnjenih ovaca dobija se 100-110 jagnjadi. Porođajna težina jagnjadi je između 2 i 4 kg, što zavisi od soja i nivoa ishrane majki.^[6] Janjad su otporna a mortalitet je nizak.

Eksterijerne i proizvodne karaktiristike pramenke su odraz loših uslova pod kojima se ovca gajila tokom vijekova u brdsko-planinskom prijedelima sa ekstenzivnim (primitivnim) stočarstvom. Ishrana tokom zime je bila veoma oskudna, pa su ovce u proleće bile u slaboj kondiciji što se nepovoljno odražavalo na rast jagnjeta. Rano odbijanje jagnjadi, prevremena oplodnja mladih ovaca, loša ishrana i smeštaj uticale na morfološke i fiziološke karakteristike pramenke. Kroz vijekove pored domaće radinosti i zanatstva glavna privredna grana kod stanovika Balkana bila je stočarstvo. Stanovnici stočari koji su živijeli u mnogočlanim zadružnim porodicama gdje je podela rada bila izvršena prema polu i uzrastu, uspijeli su da svojim radom obezbijede osnovne životne potrebe. Sistem uzgoja stoke (ovaca, koza i goveda) podrazumijevalo je letnju ispašu na planinskim pašnjacima i spuštanja pred zimu u stalna naselja na nižim nadmorskim visinama. Glavna sirovina u proizvodnji hrane kod stočara prijedstavljali su mlijeko i meso, odnosno spravljanje masla, sira i suvog mesa. U prošlosti se za spravljanje sira prvenstveno koristilo ovčije mlijeko. Ovakav sistem uzgoja stoke bio je dominantan do sredine 20. vijeka kada usled urbanizacije, industralizacije i migracije stanovništva iz sela u grad uspeo da održi u izolovanim planinskim prijedelima Balkanskog poluostrva i na početku 21. vijeka. Sredinom 20. vijeka u Jugoslaviji radi poboljšanja proizvodnih karakteristka pramenke započinje sparivanje sa visokoproduktivnom francuskom merino arl rasom a kasnije i njemačkom merino-landschaf rasom (virtemberška ovca). Ovaj period oplemenjivanje pramenke poznat je pod nazivom "merinizacija". Gubitak interesa za gajenje niskoproduktivnih sojeva, kao i ukrštanje pramenke sa produktivnim rasama doveli su do naglog smanjenja autohtone populacije. Procena stepena ugroženosti pramenke pokazuje da pojedini sojevi imaju manje od 100 jedinki, što zahteva hitne mere prezervacije i konzervacije radi očuvanja specifičnog genofonda. Tradicionalno stočarstvo sa slobodnom ispašom iako se smatra primitivnim u odnosu na intezivno industrijsko ovčarstvo ono je na početku 21. vijeka doživijelo svojevrstnu renesansu sa pojavom organskog stočarstva.

Pramenka u Bosni i Hercegovini

Brojno stanje ovaca u Bosni i Hercegovini 2014. godine iznosio je 1.025.000 grla. Najveći broj ovaca u Bosni u 20. vijeku zabilježen je 1960. godine 2.906.168 grla. Pramenka je u Bosni i Hercegovini vrlo rasprostranjena, oko 98 % od ukupnog broja ovaca. U Bosni i Hercegovini sojevi pramenke su nastali u različitim klimatskim i hranidbenim uslovima. Imena su dobijali, obično, prema području postanka, planini i slično. U BiH raširena su četiri različita soja: Dubski (Vlašićko-Travnički) najkrupniji i najrasprostranjeniji soj na teritoriju BiH, zatim sojevi rasprostranjeni u centralnom dijelu BiH (Privorski, Kupreški) i Humski (Stolački) soj malog okvira i brojnosti zastupljen na širem području Hercegovine. U posljednjih nekoliko decenija u istočnoj Bosni prisutna je sjenička pramenka.

U 21. vijeku u Bosni i Hercegovini je ugroženo planinsko domaće goveče - buša, balkanski magarac, balkanska domaća koza, kao i bosanski brdski konj.

Zanimljivosti

Karakačanska ovca je srodnik muflona i važi za jednu od najprimitivnijih sojeva pramenke na Balkanu, ima crnu dlaku i najgrublju vunu, dok meso ima ukus srnetine.^[9] Smatralo se da je ova pramenka izumrla u Srbiji ali je 2005. godine otkriveno malo stado u selu Mlačištu na planini Čemerniku, nakon čega je uvedena u program državne zaštite.^[9] Najveće balkansko stočarsko nomadsko pleme Karakačani, poznati još kao Ašani, Karavlasi ili Crnovunci vijekovima su svoja brojna stada vodili tokom ljeta na ispašu sa juga na sjever centralnog Balkana, a zimi obrnuto, pa čak i kada su su stvorene prve granice na Balkanu u 19. vijeku. Njihove seobe posljednji put su zabilježene u Jugoslaviji uoči Drugog svjetskog rata. Smatra se da su upravo Karakačani u prošlosti odali tajnu staroplaninskim stočarima spravljanja belmuža i kačkavalja, koji je danas poznat pod nazivom pirotski kačkavalj.^[10]^[11]
Izvorni balkanski ovčiji i kozji meki bijeli sir prvi su standardizovali i brendirali za svijetsko tržište Grci pod nazivom feta što u prijevodu znači kriška ili komad (i to tek nakon raspada Jugoslavije 2002. godine). Salamureni sirevi su tipični za sve zemlje Balkana. U Bosni i Srbiji je to bijeli sir, kod Bugara i Makedonaca „belo sirenje“, u Grčkoj „feta“ sir. Najpoznatiji domaći bijeli sirevi su vlašićki,^[8] pljevaljski,^[12], sjenički,^[3] staroplaninski,^[13] zlatarski,^[14] homoljski,^[15] svrljiški^[16] i dr.
Kačkavalj - tvrdi žuti sir nastao je na Balkanskom poluostrvu.^[17] Kasnije se raširio u Rusiji, Turskoj, južnoj Italiji, južnoj Mađarskoj, i još nekim istočnim zemljama. U Bosni, u planinama oko Sarajeva tradicionalno se spravljao kačkavalj do sredine 20. vijeka, ostalo je zabilježeno da je jedna sarajevska porodica spravljla kačkavalj u toku nekoliko generacija od 1860. do 1941. godine; u Srbiji tradicionalno se spravljao kačkavalj u stočarskim gazdinstvima na Staroj planini, Svrljiškim planinama, Rtnju i Homoljskim planinama; u Bugarskoj poznat je piridopski kačkvalj; u Grčkoj tesaliski i epirski; u Rumuniji kačkavalj sa planine Pantelu. Na Balkanu su također bili čuveni sirari kačkavalja Jevreji-Sefardi i Cincari. Suštinska razlika između balkanskog kačkavalja i evropskih žutih sireva je prisutvo okaca (rupa), i njihov nedostatak kod kačkavalja. Veličina rupa je kriterijum za kvalitet kod evropskih žutih sireva dok se njihovo prisustvo kod kačkavalja znak za loš kvalitet. Najbolji kačkavalj se spravlja od ovčijeg mlijeka.
U Bosni i Hercegovini tradicionalno se spravljaju sir i kajmak iz mijeha, kao i sir škripavac.^[18]^[19]

Literatura

Nikolić, Dragan (1945). Ovca (odgajivanje, ishrana i nega). IPROZ.CS1 održavanje: ref=harv (link)
Mitić, Novica A. (1984). Ovčarstvo. Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.CS1 održavanje: ref=harv (link)
Sergej Ivanov, Branislav Milić, Frida Bauman, Suzana Đorđević-Milošević i Slobodan Milošević (2005). Domaća pramenka. Natura Balkanika.CS1 održavanje: više imena: authors list (link) CS1 održavanje: ref=harv (link)

Reference

Vanjski linkovi

Commons logo

Commons ima datoteke na temu: Pramenka

[1] Mis ovca - studija o nastanku (Dr Milan P. Petrović, Institut za stočarstvo, Beograd - Zemun)

[2] Mis ovca (RTV - Zvanični kanal)

[agroklub.rs-3] Naći nova tržišta za sjenički sir (Agroklub, 30.11.2017.)

[4] Šarski sir, blago Sirinića (Gračanica Online, 2017.)

[5] Kako se pravi šarski sir? (MostTVZvečan - Zvanični kanal)

[Pramenka_Agroklub-6] Pramenka (Agroklub)

[7] Nomadi sa Vlašića (RTS Kvadratura kruga - Zvanični kanal)

[nezavisne.com-8] Porodica Mehić više od 150 godina pravi vlašićki sir (Nezavisne, 13.06.2015.)

[farmia.rs-9] Karakačanska ovca (Farmia, Ceca Stanković Avakumović)^{[mrtav link]}

[10] Belmuž - staroplaninski specijalitet (Agromedia, 17.01.2018.)

[11] Otkrivamo vam kako se pravi pirotski kačkavalj (Agromedia, 11.11.2017.)

[12] Pljevaljski sir na Balkan čiz festivalu (Kodex, 17.01.2014.)

[13] "Mlekara Stara planina". Arhivirano s originala, 26. 11. 2018. Pristupljeno 21. 11. 2018.

[14] "Milanki se smejalo celo selo (Mondo, 14.11.2016.)". Arhivirano s originala, 26. 11. 2018. Pristupljeno 21. 11. 2018.

[15] Homoljski sir (RTS Jutarnji program - Zvanični kanal)

[16] Svrljiški sirevi (RTS Kvadratura kruga - Zvanični kanal)

[17] Domaći kozji kačkavalj - Balkanika Producion

[18] Savremena oprema i tradicija za savršeni hercegovački sir i kajmak (Fokus-Zvanični kanal)

[19] Hranu koju morate probati u Trebinju: med, sir škripavac i grah poljak (Klix, 28.09.2015.)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]