Balkan

Balkan , koji djelomično odgovara Balkanskom poluostrvu, historijska je i geografska regija i poluostrvo jugoistočne Evrope, s različitim geografskim i historijskim definicijama. Granice poluostrva su neodređene. Regija je dobila ime po Balkanskim planinama koje se protežu kroz cijelu Bugarsku. Balkansko poluostrvo graniči se s Jadranskim morem na sjeverozapadu, Jonskim morem na jugozapadu, Egejskim morem na jugu, Turskim moreuzima na istoku i Crnim morem na sjeveroistoku. Sjeverna granica poluostrva je različito definisana. Najviša tačka Balkana je Musala, 2.925 metara, u planinskom lancu Rila u Bugarskoj.

Politička karta Balkana

Koncept Balkanskog poluostrva stvorio je njemački geograf August Zeune 1808, koji je pogrešno smatrao Balkanske planine dominantnim planinskim sistemom jugoistočne Evrope koji se proteže od Jadranskog do Crnog mora. U 19. vijeku termin Balkansko poluostrvo bio je sinonim za Rumeliju, dijelove Evrope koji su u to vrijeme bili provincije Osmanskog Carstva. Imao je geopolitičku, a ne geografsku definiciju, koja je dodatno promovisana tokom stvaranja Jugoslavije početkom 20. vijeka. Definicija prirodnih granica Balkanskog poluostrva ne poklapa se sa tehničkom definicijom poluostrva; stoga moderni geografi odbacuju ideju Balkanskog poluostrva, dok historičari obično raspravljaju o Balkanu kao regiji. Termin je stekao stigmatizirano i pogrdno značenje vezano za proces balkanizacije. Regija se alternativno može nazivati ​​Jugoistočna Evropa.

Granice Balkana su, zbog mnogih kontrastnih definicija, široko osporavane, bez univerzalnog dogovora o njegovim komponentama. Prema većini definicija, termin u potpunosti obuhvata Albaniju, Bosnu i Hercegovinu, Bugarsku, Hrvatsku (do rijeka Save i Kupe), kopnenu Grčku, Kosovo, Crnu Goru, Sjevernu Makedoniju, Sjevernu Dobrudžu u Rumuniji, Srbiju (do rijeke Dunav) i Istočnu Trakiju u Turskoj. Međutim, mnoge definicije uključuju i preostale teritorije Hrvatske, Rumunije i Srbije, kao i Sloveniju (do rijeke Kupe). Pored toga, neke definicije uključuju Mađarsku i Moldaviju zbog kulturnih i historijskih faktora. Provincija Trst na sjeveroistoku Italije, iako se prema nekim definicijama nalazi na geografskom poluotoku, uglavnom je isključena iz Balkana u regionalnom kontekstu.

Definicije i granice

Karta Balkanskog poluostrva, kako je definisana linijom Dunav-Sava-Kupa

Karta Balkanskog poluostrva, kako je definisana manje poznatom jadransko-crnomorskom linijom

Geografska definicija Balkana zasniva se na planinskim lancima, u koje spadaju Dinaridi, planina Balkan, Rodopi, Šar planina i Pindus. Njome su isključeni cijela Slovenija i Rumunija kao i veći dio Hrvatske, Vojvodine i ostrva Grčke.

Čitava kopnena masa ponekad se naziva Balkansko poluostrvo, jer je na jugu, jugozapadu i jugoistoku okružuje Jadransko, Jonsko, Egejsko, Mramorno i Crno more. Iako nije riječ o pravom poluostrvu, to se ime često koristi za širu regiju.

Sjeverna geografska granica Balkana ide kroz Dunavsku i Panonsku nizinu, ove nizine ne smatraju se dijelom Balkana. Sjeverna granica Balkana ide rijekama Kupom, Savom i Dunavom do Crnog mora, po geografskom položaju - ( Slovenija), (sjeverna, centralna i istočna Hrvatska), (sjeverna Srbija (Vojvodina)) i veći dio Rumunije (Transilvanija) - nije dio Balkana.

Zapravo, Balkan nije toliko cjelina zbog planinskih lanaca koliko zbog zajedničke i često nasilne historije. Tu historiju prvenstveno obilježavaju vijekovi potčinjenosti ili borbe s Osmanskim Carstvom, kao i međusobni sukobi u 20. vijeku.

Pojam Balkan obojen je negativnim značenjima: nasilje, vjerska i etnička nesnošljivost, sveopća nazadnost i podjeljenost. U engleskom jeziku riječ balkanisation (balkanizacija) označava neizlječivu rascjepkanost i netrpeljivost između frakcija unutar neke grupe. Zato se ta riječ na rubnim područjima izbjegava i ponekad smatra pogrdnom. U nekim zemljama bivše Jugoslavije koristi se i pojam balkanska krčma, koji se proslavio zbog Krležine rečenice: "Kad se u balkanskoj krčmi pogase svjetla, onda sijevaju noževi."

Postoji i neutralniji izraz za Balkan, a to je Jugoistočna Evropa. To nije geografski pojam jer ne obuhvata Rumuniju i Ukrajinu. Taj se izraz koristi sve više, npr. inicijativa Evropske unije iz 1999. zove se Pakt o stabilnosti za Jugoistočnu Evropu, a on-line novine Balkan Times preimenovale su se 2003. u Southeast European Times.

Zemlje koje se nalaze na Balkanskom poluostrvu cijelim teritorijem ili većinom teritorije, prema liniji Dunav-Sava-Kupa:

• Albanija 100%
• Bosna i Hercegovina 100%
• Bugarska 100%
• Kosovo 100%
• Sjeverna Makedonija 100%
• Crna Gora oko 95 % (bez zaliva Boka)
• Grčka oko 85% (bez ostrva)
• Srbija oko 75% (bez Vojvodine)

Zemlje koje se manjim dijelom nalaze na Balkanskom poluostrvu, prema liniji Dunav-Sava-Kupa:

• Hrvatska oko 47% (teritorija južno od Save i Kupe bez ostrva)
• Slovenija (kranji jug Slovenije)
• Rumunija oko 9% teritorije (pokraina Dobrudža).
• Turska, oko 3% (njen dio na evropskom kontinentu).

Zemlje koje se manjim dijelom nalaze na Balkanskom poluostrvu, prema širim definicijama, ili ponekad uključene u Balkansku regiju iz kulturnih i historijskih razloga:

• Mađarska
• Moldavija

Politički pod Balkan potpadaju sljedeće zemlje: Turska, Grčka, Rumunija, Bugarska, Srbija, Albanija, Sjeverna Makedonija, Kosovo, Crna Gora i Bosna i Hercegovina.

Mnoge regije u državama navedenim kao dio Balkana znatno se razlikuju od ostatka regije, pa zato rubne države ne vole da ih zovu balkanskim zemljama. To prvenstveno vrijedi za Rumuniju, Hrvatsku i Sloveniju, ali i za Grčku.

Druge zemlje koje ne spadaju u Balkan ali su blizu i/ili su igrale važnu ulogu u geopolitici, kulturi i historiju Balkana:

• Kipar
• Austrija (vidi Austro-Ugarska)
• Italija (vidi Dalmacija, Istra)
• Rusija (vidi Historija Srbije)

Priroda i resursi

Većinu regije pokrivaju planinski lanci. Glavni su lanci Dinaridi u Hrvatskoj i Bosni, koji se nastavljaju na masiv Šar-Pindus u Albaniji, Makedoniji i Grčkoj. Bugarska ima planinu Balkan i Rodope na granici s Grčkom. Najviši vrh je Musala u Bugarskoj (2925 m).

Klima je sredozemna na Jadranskog mora i Egejskog mora, okeanska i humidna suptropska na obali Crnog mora, dok je u unutrašnjosti umjereno kontinentalna. Sjever poluostrva i planine imaju snježne i mrazne zime, te vruća i suha ljeta. Na jugu su zime blaže.

Na jugu i na obali raste crnogorica. U unutrašnjosti su tipične srednjoevropske šume (hrast i bukva, u planinama bor i jela). Visinska granica šume je 1800–2000 m.

Tlo je općenito loše, osim u ravnicama, gdje su prirodna trava, plodna zemlja i topla ljeta pogodni za oranice. U velikom dijelu regije zemljoradnja loše stoji zbog planina, vrućih ljeta i loše zemlje, što pogoduje samo nekim poljoprivrednim kulturama (naprimjer, maslinama i vinovoj lozi).

Energetski izvori su rijetki. Ima uglja, pogotovo u Bugarskoj, Srbiji i Bosni. Raširenija su ležišta lignita. Nafta je rijetka, iako postoje mala ležišta u Srbiji, Albaniji i Hrvatskoj. Postoje brojne hidrocentrale.

Među sirovinama je najviše metalne rude. Željezo je rijetko, ali neke zemlje, npr. Bosna i Hercegovina, imaju znatne količine bakra, cinka, kalaja, hroma, mangana, magnezita i boksita. Neki metali se izvoze.

Prošlost i sadašnjost

Balkan je izravan kopneni put između Zapadne Evrope i jugozapadne Azije (Mala Azija i Bliski istok). Zato oduvijek ima vrlo veliku stratešku važnost.

Nekad je veći dio Balkana bio politički ujedinjen pod Bizantom i zatim Osmanskim Carstvom, a središte oba carstva je ležalo u Anadoliji (koja danas spada u azijski dio Turske).

Iako je pod Bizantskim carstvom spadao u najnaprednije dijelove Evrope, zadnjih 550 godina Balkan je bio najmanje razvijen dio kontinenta, jer se evropska politika i trgovina okrenula Atlantskom okeanu, a Osmansko Carstvo je bilo relativno izolirano od glavnih ekonomskih tokova.

Balkanske su zemlje počele sticati nezavisnost u 19. vijeku, pa je Balkanski savez 1912-13. u Balkanskim ratovima odbacio Tursku do njenih današnjih granica.

Prvi svjetski rat je izbio 1914. zbog atentata na nadvojvodu Franza Ferdinanda u Sarajevu. Nakon Drugog svjetskog rata, Sovjetski Savez i komunizam jako su uticali na Balkan.

Tokom hladnog rata, većina zemalja Balkana bila je pod komunistima. Ipak, Jugoslavija (1948.) i Albanija (1961.) raskinuli su sa Sovjetskim Savezom. Jugoslavija se više približila Zapadu i osnovala pokret nesvrstanih. Albanija se u početku okrenula Kini, a kasnije se posve izolirala. Jedine nekomunističke zemlje su bile Grčka i Turska, koje su tada (kao i danas) bile članice saveza NATO.

Regija je početkom 1990-ih godina bila teško pogođena ratovima na prostoru bivše Jugoslavije, zbog čega je NATO intervenisao u Bosni i Hercegovini, na Kosovu i u Makedoniji. Danas (2007.) su sve balkanske zemlje u dobrim odnosima s EU i SAD. Pitanje Kosova i Albanaca općenito je još otvoreno.

Članstvo u Evropskoj Uniji

Grčka je članica Evropske unije još od 1981, Slovenija, Mađarska i Kipar su to postali 2004, te Bugarska i Rumunija od 1. januara 2007. Hrvatska je ušla u Evropsku uniju 2013. Sjeverna Makedonija (2005.), Albanija (2006.) i Crna Gora (2007.), su potpisale preliminarne sporazume s Evropskom komisijom, ali nisu na spisaku službenih kandidata i ne zna se kada će biti primljene.

I ostale zemlje su izrazile želju da uđu u EU, među njima i Bosna i Hercegovina koja zbog usporenih reformi, zaostaje u regiji. Pregovori EU sa Srbijom započeli, nakon što je sklopila historijski sporazum sa Kosovom. Turska je također zatražila članstvo još 1963, ali ni danas nije članica, iako su sklopljeni određeni carinski sporazumi.

Stanovništvo

Glavni narodi regije:

• Rumuni (22 miliona)
• Grci (10.8 miliona)
• Turci (9.2 miliona u evropskom dijelu Turske)
• Bugari (7 miliona)
• Srbi (6.2 miliona)
• Albanci (6 miliona)
• Hrvati (4.5 miliona)
• Bošnjaci (4.4 miliona)
• Slovenci (1.9 miliona).
• Makedonci (1.9 miliona)
• Crnogorci (0.4 miliona)

Glavne religije su kršćanstvo (pravoslavlje, katoličanstvo) i islam.

Pravoslavlje prevladava u ovim državama:

• Bugarska
• Crna Gora
• Sjeverna Makedonija
• Grčka
• Rumunija
• Srbija

Katoličanstvo prevladava u ovim državama:

• Hrvatska
• Slovenija

Islam prevladava u ovim državama:

• Kosovo
• Albanija
• Bosna i Hercegovina
• Turska

Također pogledajte

• Osmansko Carstvo na Balkanu

Dodatna literatura

• Gray, Colin S. (1999). Geopolitics, Geography and Strategy. London: Routledge. ISBN 978-0-7146-8053-8.
• Banac, Ivo (oktobar 1992). "Historiography of the Countries of Eastern Europe: Yugoslavia". American Historical Review. 97 (4): 1084–1104. doi:10.2307/2165494. JSTOR 2165494.
• Banac, Ivo (1984). The National Question in Yugoslavia: Origins, History, Politics. Ithaca, NY: Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-9493-2.
• Goldstein, Ivo (1999). Croatia: A History. Montreal, Quebec: McGill-Queen's University Press. ISBN 978-0-7735-2017-2.
• Carter, Francis W., ed. (1977). An Historical Geography of the Balkans Academic Press. Šablon:ISBN?
• Dvornik, Francis (1962). The Slavs in European History and Civilization Rutgers University Press. Šablon:ISBN?
• Fine, John V. A., Jr. The Early Medieval Balkans: A Critical Survey from the Sixth to the Late Twelfth Century [1983]; The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. Ann Arbor: University of Michigan Press, [1987]. Šablon:ISBN?
• Forbes, Nevill (1915). The Balkans: A History of Bulgaria, Serbia, Greece, Rumania, Turkey Clarendon Press, online
• Jelavich, Barbara (1983a). History of the Balkans: Eighteenth and Nineteenth Centuries. 1. Cambridge University Press. ISBN 978-0521274586.
• Jelavich, Barbara (1983b). History of the Balkans: Twentieth Century. 2. Cambridge University Press. ISBN 978-0521274593.
• Jelavich, Charles; Jelavich, Barbara, ured. (1963). The Balkans in Transition: Essays on the Development of Balkan Life and Politics Since the Eighteenth Century. University of California Press.
• Kitsikis, Dimitri (2008). La montée du national-bolchevisme dans les Balkans. Le retour à la Serbie de 1830. Paris: Avatar.
• Lampe, John R., and Marvin R. Jackson (1982). Balkan Economic History, 1550–1950: From Imperial Borderlands to Developing Nations Indiana University Press. Šablon:ISBN?
• Király, Béla K., ed. (1984). East Central European Society in the Era of Revolutions, 1775–1856. Šablon:ISBN?
• Komlos, John (1990). Economic Development in the Habsburg Monarchy and in the Successor States. East European Monographs No. 28. East European Monographs. ISBN 978-0-88033-177-7.
• Mazower, Mark (2000). The Balkans: A Short History. Modern Library Chronicles. New York: Random House. ISBN 978-0-679-64087-5.
• Schreiber, Gerhard; Stegemann, Bernd; Vogel, Detlef (1995). The Mediterranean, south-east Europe, and north Africa, 1939–1941. Germany and the 2nd World War. III. Clarendon Press. ISBN 978-0-19-822884-4.
• Stavrianos, L. S. (2000) [1958]. The Balkans since 1453. with Traian Stoianovich. New York: NYU Press. ISBN 978-0-8147-9766-2. online free to borrow
• Stoianovich, Traian (1994). Balkan Worlds: The First and Last Europe. Sources and Studies in World History. New York: M.E. Sharpe. ISBN 978-1-56324-032-4.
• Underwood, E. W. (1919), Short stories from the Balkans, Boston: Marshall Jones Company
• Ware, Bishop Kallistos (Timothy) (29. 4. 1993). The Orthodox Church (new izd.). New York: Penguin Books. ISBN 978-0-14-014656-1.
• Zametica, John (2017). Folly and malice: the Habsburg empire, the Balkans and the start of World War One London: Shepheard–Walwyn. 416 pp. ISBN 978-0856835131.