Logos
Logos (gr. λόγος — um, riječ, govor, smisao, načelo, zakon, nauka i dr.) je višeznačan filozofski i teološki pojam. Izvorno, logos je bitan pojam antičke grčke filozofije, koji iskazuje princip, svjetski um, objektivni zakon po kojem se sve događa [1]. U Heraklitovoj filozofiji označava govor prirode koji samo mudrac čuje i razumije. Kasnije su ga preuzeli kršćanski teolozi da bi njime označavali Isusa Krista, kao božanski logos.
Nazivi gotovo svih nauka građeni su prema grčkoj leksici i sadrže nastavak logia što upućuje na logos o nečemu (logika, psihologija, gnoseologija, ontologija, aksiologija, itd.).
Logos u starogrčkom jeziku[uredi | uredi izvor]
U starogrčkom jeziku logos ima mnogobrojna značenja povezana sa govorom. Još u Homerovim epovima pojam logosa je upotrjebljavan u sljedećim značenjima: riječ, govor, iskaz, svojstvo, istina, red, volja, razum, um, učenje, zakonitost, aksiom, božiji um, klica postajanja [2]. Riječ logos je izvedena iz glagola „legein“ koji je u prefilozofskoj upotrebi imao dva osnovna značenja: „sabrati ili skupiti“ i „kazati ili imenovati“ [3]. Vremenom je u riječi logos sabrano i izraženo grčko razumijevanje suštine jezika kao mišljenja i kazivanja istine bića. Prema općem vjerovanju starih Grka, sve što je bilo, sve što jeste i sve što će biti ima svoj tajanstveni logos (govor). Taj logos neki razumiju bolje od drugih, a to su često pjesnici koji u stanju nadahnuća izražavaju logos onoga što je bilo, onoga što jest i što će biti, ljudskim govorom [4]. Također se vjerovalo da dar izražavanja logosa koji saopštava tok budućih događaja imaju proroci, odnosno proročice, u apolonskim proročištima.
Logos u antičkoj filozofiji[uredi | uredi izvor]
Logos u antičkoj filozofiji ima sljedeća značenja [5]:
- logička struktura ljudskog mišljenja i jezika, odnosno racionalnost.
- racionalna struktura svijeta, univerzalni poredak svemira.
- um koji je izvor racionalne strukture svijeta.
- logos spermatikos, aktivni princip koji djeluje na pasivnu materiju da bi stvorio svijet.
- princip cjelokupnog morala.
Heraklit[uredi | uredi izvor]
Sa starogrčkim filozofom Heraklitom (oko 540-480. p. n. e.) logos postaje bitan filozofski pojam, koji ukazuje na poredak i umnost u svijetu [6]. Po Heraklitu, tok promjene, koji se u svijetu vidi na nivou prirodnih fenomena, djeluje u skladu sa principom koji ograničava i zadržava javljanje haosa. Heraklit ovaj princip reda naziva logosom [7]. Za Heraklita, logos označava govor prirode [4] i opću zakonomjernost događanja u svemiru [1]. Logos je imanentan svemu postojećem, sveprisutan, opći i zajednički.
Nužno je slijediti ono što je opće, ali mada je logos opći većina živi kao da svako ima sopstvenu pamet.
Ono što jeste saopćava istinu o sebi, objavljuje se. Spoznaja logosa uslovljena je time da se ne ostane na čulnom i pojedinačnom, već da se iznađe nužni, opći zakon koji važi za sve i koji se ispoljava u svemu. Stoga postupati samo „po svojoj vlastitoj pameti“, znači nemogućnost uvida u strukturu kosmosa koja je sadržana u logosu [1].
Mada je logos uvijek istinit, ljudi ga ne razumiju ni kad ga čuju ni prije no što su ga čuli. I mada se sve zbiva saglasno logosu, izgleda da obični ljudi o njemu nemaju nikakvo iskustvo ... Oni ne znaju šta rade dok su budni, baš kao što ne znaju šta su radili tokom sna.
Svepristunost logosa čini da čulna mnoštvenost stvari i događaja ima značenje cjeline, jednosti:
Ako poslušate ne mene nego istinski logos, mudro je složiti se da je sve Jedno.
Platon[uredi | uredi izvor]
Platon je isticao stvaralački karakter primarnog logosa. Iz njega proističu posebni logoi kao stvaralačke moći na raznim nivoima svijeta [5].
Aristotel[uredi | uredi izvor]
Za Aristotela, logika je stvar logosa. Sam naziv logika, pored etimološke veze, sadrži istu dvosmislenost kao i logos. Grčki naziv za logiku jeste logike episteme, a to znači „znanje o logosu“. Logika je nauka koja obuhvata prvenstveno mišljenje, ali isto tako i govor kojim se mišljenje iskazuje, objelodanjuje. Logos je stvar mišljenja, mišljenja koje (po obrascu dvanaeste knjige Metafizike) misli samo sebe. Srž onoga što je u logici dato može se shvatiti i kao kazivanje istine bića, odnosno kao logos bivstvujućeg koji se može shvatiti [8].
Stoici[uredi | uredi izvor]
Heraklitovo značenje logosa razradili su u stoičkoj filozofiji Zenon, Epiktet, Marko Aurelije i drugi. Za stoike logos, osim nužnosti i zakonomjernosti, dobija i značenje univerzalnog uma (endithetos), koji podvrgava sve stvari i događaje njihovoj sudbini, dosuđuje ono što se zbiva i što će se zbivati [4]. Ljudski razum učestvuje u univerzalnom logosu, i odražava ga riječju ili djelom (prophorikos), a ljudska priroda predstavlja teren i mjerilo za etičko razmišljanje i djelovanje [7]. Za stoičara Hrisipa, logos je ona sila koja čini ljudski govor razumnim, um logičnim, i cjelokupnu prirodu smislenom.
Kod stoika logos dobija i značenje principa cjelokupnog morala. Njihovo moralno načelo je bilo „živjeti po prirodi“, što je ustvari značilo živjeti po logosu [5]. Stoici po prvi put dovede u blisku vezu logos i nomos (zakon kojim se regulišu odnosi u državi), na čemu se zasniva i stoički kosmopolitizam. Mudri ljudi se osjećaju kao građani kosmosa jer znaju da su ljudski zakoni produžetak kosmičkog logosa [5].
Heraklitovo izjednačenje života i logosa našlo je mjesta u stoičkoj terminologiji kao logos spermatikos (sjemeni logos), aktivni životni princip koji djeluje na pasivnu materiju da bi uredio svijet [2]. Ovi logoi izgleda da vrše nešto od funkcije Platonovih ideja [6].
Logos u jevrejskoj filozofiji[uredi | uredi izvor]
Filon Aleksandrijski[uredi | uredi izvor]
Jevreji vjeruju da je Božijom riječju stvoren svijet, pripisujući božanskom logosu moć stvaranja iz ničega, što se ne može naći u grčkoj mitologiji ni filozofiji. Sponu između filozofsko-grčkog i biblijsko-jevrejskog značenja logosa je napravio jevrejski novoplatonski filozof iz Aleksandrije, Filon (oko 30. p. n. e. - 50. ne.), služeći se septuagintom (grčkim prevodom Starog zavjeta u kojem se pojavljuje termin logos) i spisima grčkih filozofa [4]. Filon je koristio pojam logosa kao sredstvo za prenošenje jevrejskih religioznih ideja svojim helenističkim savremenicima [7].
Za Filona Aleksandrijskog, logos je plodotorna sila koju Bog iz sebe zrači. Ova sila je istovremeno tvoračka riječ Božija i božiji prvorođeni Sin. Pored toga, logos je stvoreni svjetski duh (analogan stoičkoj pneumi), i konačno, on je ljudski duh kojem se objavljuje riječ božija ili koji tu riječ otkriva [4]. Za Filona, govor (logos) svetih knjiga je direktno objavljena riječ božija, dok je govor filozofskih rasprava bio samo naslućivanje božanskog logosa. Biblijski logos je imperativni govor božiji koji se saopćava prorocima i koji zatim postaje zakon za sve ljude. Božiji logos je uvijek objava, otkrivanje skrivenih božijih namjera ljudima. Ovaj pojam je odatle prenesen i u kršćansku teologiju, prvenstveno putem Jovanovog evanđelja [1].
Logos u kršćanstvu[uredi | uredi izvor]
Logos u kršćanskoj teologiji ima sljedeća značenja:
- Logosnost ili božanski smisao koji postoji u tvarima kao inteligibilni i dinamički princip.
- Riječ Božija kojom je nadahnuto sveto Pismo.
- Isus Krist, kao drugo lice svetog Trojstva, u kome se ovaplotio božanski logos ("I Logos postade tijelo" [9]).
Novi zavjet[uredi | uredi izvor]
Izraz logos u Novom zavjetu je upotrijebljen više od 300 puta - uvijek u značenju riječi, ljudske ili Božije. U značenju Božije reči, ima nekoliko značenjskih varijanti: 1) zapisivanje, učenje, otkrivenje Starog zavjeta; 2) govor, propovijed, učenje Isusa Krista; 3) jevanđelje ο spasenju; 4) knjige svetog Pisma; 5) sadržaj kršćanske vjere; 6) božanska hipostaza, odnosno Isus Krist [10].
Jovanovo evanđelje[uredi | uredi izvor]
Kršćanska recepcija logosa je eksplicitna u uvodu Jovanovog evanđelja (Jn. 1,1—18), gdje pisac poistovjećuje Isusa sa božanskim Logosom (1,3) [7].
U početku bješe logos, i logos bješe u Boga, i logos bješe Bog... I logos postade tijelo i nastani se među nama...
– — Jn. 1,1,14.
Kod Jovana je logos shvaćen kao sin božiji i odnosi se na Isusa Krista koji predstavlja utjelovljenje božanskog logosa. Prve riječi Jovanovog evanđelja, "u početku bijaše logos", su mnogi, prije svega Augustin, ocijenili kao direktan uticaj Heraklitove, Platonove i stoičke filozofije.[5] U evanđelju po Jovanu dolazi do identifikacije iskona i logosa ("U početku bijaše riječ"), života i logosa ("u njemu bijaše život", 1,4) i Isusa kao tjelesnog bića i logosa ("I logos postade tijelo", 1,14) [4].
Nakon Jovanovog preuzimanja pojma logosa, kasnije kod raznih kršćanskih teologa Krist biva poređen s logosom. Tako npr. kod Minucija Feliksa Bog otac je nus, sin božiji je logos a Sveti Duh je pneuma, duša [5].
Kršćanski apologeti[uredi | uredi izvor]
U koncepciji prvih kršćanskih apologeta: Justina Filozofa, Tatijana, Atinagore, Klimenta Aleksandrijskog, logos je svjetlost koja "oplođuje" filozofiju i premudrost. Justin smatra da kršćanstvo i filozofija imaju jedan te isti izvor – božanski logos. Starozavjetni proroci su primili svjetlost otkrivenja logosa. Smatrajući da su i Heraklit i Sokrat vodili život u skladu s logosom, Justin ih ubraja u kršćane i prije same pojave kršćanstva [1]. Za Justina (Apologija I, 46,1-4; Apologija II, 7,1-4; 10,1-3; 13,3-4) i Klimenta Aleksandrijskog (Stromata I, 19,91,94), to oplođavanje jeste kosmičko, pa se tako sjemena logosa nalaze i u prekršćanskoj filozofiji i u nekršćanskim religijama [11]. Doktrinom ο logosu božanskom smislu kršćanstvo naglašava da ništa nije nelogosno u egzistenciji bića, odnosno da sve postoji u Bogu.
Arijanska teologija[uredi | uredi izvor]
Slijedeći razvoj aristotelovske misli, aleksandrijski teolog Arije je pokušao da sačuva nestvorenost kao isključivo obilježje Nepokrenutog Pokretača, podvlačeći ontološku razliku između Boga i logosa. Njegova teologija je počivala na kosmološkim pretpostavkama da je logos stvoren: "Sve stvari su iz nebića, i sve su one dovedene u postojanje i jesu stvorenja i djela. Tako je i Logos Božiji preveden iz nebića, i bilo je kada ga nije bilo, i nije ga bilo prije nego što je preveden [postao], već je i također imao početak kada je bio stvoren". Logos je stvoren prije nego što su ostale stvari došle u postojanje, kao neophodan posrednik drugih bića. Samo je Bog Otac nestvoren, bespočetan i vječan. Logos je, kao stvorenje, nesličan Ocu, konačan, promjenjiv i podlažan promjeni.
Maksim Ispovjednik[uredi | uredi izvor]
Patristička teologija, a naročito Maksim Ispovjednik, govori opširno o logosima (gr. λογοι logoi), koji preegzistiraju u Bogu i preko kojih Bog saopćava smisao svoje tvorevine. Prema Maksimu, svako stvorenje ima smisao i svrhu jer sadrži vječni božanski logos. Logos je dat svemu stvorenom kao vječiti cilj i svrha koji treba da budu postignuti [12].
Svaki svršetak, po prirodi ograničen vlastitim logosom, je ispunjenje mogućnosti koja potiče od suštine i koja pojmovno prethodi svršetku.
– — Maksim Ispovednik, Gnostički stoslovi I-3
Kroz λογοι Bog stvara harmoniju i smisao tvorevine. U tom smislu, svijet je ne samo opipljiv nego je i inteligibilan. Logika je moguća baš zbog toga što svijet ima svoju logičnost radi ovih λογοι. Svi dijelovi tvorevine kreću se, približavaju se i opće među sobom u jedinstvenom harmoničnom kretanju, koje se ostvaruje kada čovjek s Bogom formira jedinstvo neposrednosti [13]. Po Maksimovom mišljenju, čovjeku pripada izuzetno mjesto među stvorenjima. Ne samo da u sebi nosi logos, već je i slika božanskog logosa, a cilj njegove prirode je da postigne sličnost sa Bogom. Čovjekova je uloga u stvaranju da sjedini sve stvari u Bogu i da tako prevaziđe zle sile odvajanja, diobe, raspadanja i smrti [12].
Logos u islamskoj filozofiji[uredi | uredi izvor]
Ibn Arabi[uredi | uredi izvor]
Srednjovjekovni arapski filozof Ibn Arabi govori o transcendentnom jedinstvu religijskih formi ili jedinstvenom iskonu različito ispoljenog religijskog duha. Ibn Arabi je, posebno u djelu Dragulji mudrosti, razradio ovu ideju kroz pojam vječnog ili univerzalnog logosa, koji predstavlja okosnicu božanske objave. On je nastojao da pronikne u unutrašnju suštinu različitih religijskih formi i da dubokim razumijevanjem sve tokove riječi Božije vrati na njihov jednosni izvor [14].
Također pogledajte[uredi | uredi izvor]
Vanjski linkovi[uredi | uredi izvor]
- Logos u kršćanstvu
- Logos, Rječnik pravoslavne teologije
- Ibn Arabijevo učenje o logosu Arhivirano 25. 2. 2010. na Wayback Machine
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b c d e Logos, Filozofija, Enciklopedijski leksikon, Mozaik znanja, Beograd 1973.
- ^ a b Logos, Filozofijski rječnik, Matica Hrvatska, Zagreb 1984.
- ^ "Mihailo Đurić, Sumrak grčkog čuda". Arhivirano s originala, 18. 2. 2005. Pristupljeno 25. 11. 2009.
- ^ a b c d e f Branko Pavlović, Filozofski rečnik (odrednica logos), Plato, Beograd, 1997.
- ^ a b c d e "Mihailo Marković, Um i Etos". Arhivirano s originala, 6. 10. 2011. Pristupljeno 25. 11. 2009.
- ^ a b Logos, Oksfordski filozofski rečnik, Sajmon Blekburn, Svetovi, Novi Sad, 1999. ISBN 86-7047-303-8
- ^ a b c d Logos, Enciklopedija živih religija, Nolit, Beograd, 2004.
- ^ Aristotel, život i djelo
- ^ Jovan 1,14
- ^ Logos u hrišćanstvu
- ^ "Rečnik pravoslavne teologije, Logos". Arhivirano s originala, 3. 12. 2008. Pristupljeno 26. 11. 2009.
- ^ a b Vladeta Jerotić, Jung i pravoslavlje
- ^ "Rječnik pravoslavne teologije, Logos". Arhivirano s originala, 3. 12. 2008. Pristupljeno 26. 11. 2009.
- ^ Ibn ‘Arabi – mislilac istoka i Zapada
 |
Commons ima datoteke na temu: Logos |