Goraždanska štamparija
Goraždanska štamparija je nakon štamparije Crnojevića jedna od najranijih štamparija kod pravoslavnih južnih Slavena (Srba)[1][2] i prva na teritoriji današnje Bosne i Hercegovine (tadašnje Osmanlijsko Carstvo).[3][4] Osnovana je u Veneciji 1519. godine, ali je ubrzo premještena u pravoslavnu crkvu Svetog Geogrija u selu Sopotnica blizu Goražda,[5] u osmanlijskom Hercegovačkom sandžaku.[6] Osnivač je bio Božidar Ljubavić, poznat i kao Božidar Goraždanin, koji je bio istaknuti trgovac iz Goražda. Njegov sin Teodor Ljubavić, jeromonah iz manastira Mileševa, vodio je rad štamparije. Radila je do 1523.[4][5] godine, štampajući tri knjige, koje se smatraju među boljim dostignućima ranih srpskih štamparija.[7]
Historija
[uredi | uredi izvor]
Nakon što je Johannes Gutenberg pronašao štamparsku mašinu 1450. godine u Mainzu, umjetnost štampanja knjiga je ubrzo uvedena širom Evrope. Krajem 15. vijeka, Venecija je postala glavno sjedište štampanja. Đurađ Crnojević, knez Zete, 1493. godine je poslao jeromonaha Makarija u Veneciju da kupi mašinu i nauči umjetnost štampanja. Na Cetinju, prijestolnici Zete, Makarije štampa Cetinjski oktoih, prvu inkunabulu pisanu na srpskoj redakciji crkvenoslavenskog jezika. Štamparija Crnojevića radila je do 1496. godine, kada je Zeta pala pod Osmanlije.[1][8] Božidar Ljubavić je 1518. godine boravio u Mileševi,[5] sjedištu srpskog pravoslavnog vladičanstva, koje je bilo u Bosanskom Kraljevstvu od 1373. godine.[9] Mileševa i ostali dijelovi ovog vladičanstva, uključujući grad Goražde,[8] bili su smješteni u regiji Hercegovina,[10] koju su Osmanlije postepeno osvajale između 1465. i 1481. godine.[11]
Jeromonah iz Mileševe je sa bratom Đurađem, a po nagovoru oca 1518. godine otišao u Veneciju odakle je donio mašinu za štampanje, hartiju i drugi štamparski materijal u crkvu svetog Đorđa u Sopotnici. Dokaz o tome je i zapis Teodora Ljubavića u Predgovoru Služebnik iz 1519. godine.[12] Uporedo sa Ljubavićima, štampariju je u Veneciji pokrenuo Božidar Vuković. Braća Ljubavić su kao prvu knjigu pripremila Služebnik, čije su kopije završene do 1. jula 1519. godine ili u Veneciji ili u crkvi Svetog Georgija u Goraždu. Jednako nije poznato gdje su se Ljubavići obrazovali za rad u štampariji. Prema nekima, oni su znanje sticali u Goraždu gdje je krajem 15. vijeka bila osnovana manastirska škola.[13] Nakon što je Đurađ umro u Veneciji 2. marta 1519. godine, nejasno je da li je njegov brat prenio štampariju u Goražde prije ili poslije završetka radova na Služebniku. U crkvi Svetog Georgija, Teodor osniva Goraždansku štampariju, koja, osim Služebnika, štampa još dvije knjige u srpskoj redakciji crkvenoslovenskog jezika: Psaltir 1521. godine i Trebnik 1523. godine.[5] Goraždanski psaltir, koji sadrži 352 lista, najveći je od tri knjige.[4] Oni nisu uvezivani u štampariji, jer su za taj posao bili odgovorni prodavci knjiga.[7] Trgovina je bila dobro razvijena u Goraždu, jer je grad bio izgrađen na raskrsnici tri važna puta, koji je povezivao Dubrovnik, Vrhbosnu (kasnije nazvano Sarajevo) i Kosovo.[14] Ono što je razlikovalo Goraždansku štampariju od ostalih je to da su slova originalan rad braće Teodora i Đurađa, a nisu preuzeta od venecijanskih majstora. Štampa je rađena crnom i crvenom bojom, koja se preko Dubrovnika i Kotora dovozila iz Venecije. Sve tri knjige odštampane su livenim kurentom veličine oko 3 milimetra i verzalom od 50-60 milimetara. Redoslijed rada je bio takav da su prvo štampani ksilografski klišei crvenom bojom, a zatim tekst štampan crnom bojom. Goraždanska štamparija se razlikovala od ostalih štamparija tog doba po još nekim tehnikama. U Sopotnici su na marginama knjiga posebno štampani znakovi koji su upozoravali na važnije dijelove teksta.[15] Takođe, na goraždanskim knjigama numerisane su samo sveščice u nizu i to ćiriličnim brojnim oznakama.
Na raskršću puteva u Sopotnici, u vrijeme vladavine Osmanlija, Goraždanska štamparija nije mogla opstati poslije objave Molitvenika iz 1523. godine. Do 1866. godina sa početkom rada Sopronove pečatnje na prostoru Bosne i Hercegovine nije postojala štamparija.[3] Štamparska mašina je 1544. godine iz Goražda prebačena u Târgoviște, prijestolnicu Vlaške, na teritoriji današnje Rumunije. Njeno premještanje i ponovno aktiviranje izvršio je Dimitrije Ljubavić, Božidarov unuk.[16] zajedno sa Mojsijem Dečanacom koji je znanje stekao u Vukovićevoj štampariji. U Târgoviștu Dimitrije je štampao Služebnik početkom 1545. godine i knjigu Apostol (Djela apostolska i poslanice apostola) 1547. godine. Božidar Vuković osnovao je u Veneciji svoju štampariju 1519. ili 1520. godine, istovremeno sa braćom Ljubavić. Radila je, sa prekidima, sve do kraja 16. vijeka. Postojale su i druge rane srpske štamparije, osnovane na teritoriji Osmanlijskog carstva: u manastru Rujan kod Užica 1529. godine, u manastiru Gračanica kod Prištine 1539. godine, u manastiru Mileševa 1546. godine, u Beogradu 1552. godine, ponovo u Mileševi 1557. godine , u manastiru Mrkšina Crkva kod Valjeva 1562. godine i u Skadru 1563. godine. Bile su aktivne od jedne do četiri godine i štampale su od jedne do tri knjige.[1][2]
Povodom 500 godina od osnivanja Goraždanske štamparije u novembru 2019. godine održan je naučni skup na Palama.[17]
Reference
[uredi | uredi izvor]- ^ a b c Biggins & Crayne (2000). стр. 85–86
- ^ a b Fotić 2005, str. 66
- ^ a b Benac & Lovrenović (1980). стр. 145
- ^ a b c Kajmaković 1982, str. 155–58
- ^ a b c d Barać 2008, str. 41–44
- ^ Barać 2008, str. 31
- ^ a b Barać 2008, str. 46–47
- ^ a b Barać 2008, str. 27–29
- ^ Fine 1994, str. 392–93, 484
- ^ Fine 1994, str. 578
- ^ Fine 1994, str. 585
- ^ https://obnovasopotnice.files.wordpress.com/2019/04/zapisi-u-knjigama-gorazdanske-stamparije.pdf
- ^ Народна библиотека Србије, ДРАГАН БАРАЋ (Београд) Јеромонах Теодор (Љубавић), уредник, приређивач и штампар Горажданске штампарије
- ^ Barać 2008, str. 38
- ^ "Портал Племенито - Штампарија Божидара Горажданина". Arhivirano s originala, 26. 5. 2019. Pristupljeno 8. 12. 2019.
- ^ Čurčić 2008, str. 335–36
- ^ "500 година од оснивања Горажданске штампарије". СПЦ. 8. 12. 2019. Arhivirano s originala, 9. 11. 2019. Pristupljeno 9. 12. 2019.
Literatura
[uredi | uredi izvor]- Barać, Dragan (2008). "Горажданска штампарија—прва међу штампаријама у Херцеговини и српским земљама 16. века". u Dragan Barać (ured.). Архивирана копија (jezik: Serbian). Belgrade: National Library of Serbia; East Sarajevo: Philosophical Faculty of the University of East Sarajevo. ISBN 978-86-7035-186-8. Arhivirano s originala, 8. 4. 2014. Pristupljeno 28. 8. 2018. Referenca sadrži prazan nepoznati parametar:
|14=(pomoć)CS1 održavanje: nepoznati jezik (link) CS1 održavanje: ref=harv (link) - Benac, Alojz; Lovrenović, Ivan (1980). Bosnia and Herzegovina. Sarajevo: Svjetlost.
- Biggins, Michael; Crayne, Janet (2000). "Historical Overview of Serbian Publishing". Publishing in Yugoslavia's Successor States. New York: Haworth Information Press. ISBN 978-0-7890-1046-9.CS1 održavanje: ref=harv (link)
- Čurčić, Lazar (2008). "Горажданска штампарија у Трговишту у Румунији". u Dragan Barać (ured.). Архивирана копија (jezik: Serbian). Belgrade: National Library of Serbia; East Sarajevo: Philosophical Faculty of the University of East Sarajevo. ISBN 978-86-7035-186-8. Arhivirano s originala, 8. 4. 2014. Pristupljeno 28. 8. 2018.CS1 održavanje: nepoznati jezik (link) CS1 održavanje: ref=harv (link)
- Fine, John Van Antwerp (1994). The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press. ISBN 978-0-472-08260-5.CS1 održavanje: ref=harv (link)
- Fotić, Aleksandar (2005). "Belgrade: A Muslim and Non-Muslim Cultural Centre (Sixteenth–Seventeenth Centuries)". u Antonis Anastasopoulos (ured.). Provincial elites in the Ottoman Empire. Halcyon Days in Crete. 5. Rethymno: Crete University Press. ISBN 9789605242169.CS1 održavanje: ref=harv (link)
- Ivić, Pavle (1995). The history of Serbian culture. Porthill Publishers. CS1 održavanje: nepreporučeni parametar (link) CS1 održavanje: ref=harv (link)
- Kajmaković, Zdravko (1982). "Ćirilica kod Srba i Muslimana u osmansko doba". u Alija Isaković; Milosav Popadić (ured.). Pisana riječ u Bosni i Hercegovini: od najstarijih vremena do 1918. godine [The Written Word in Bosnia and Herzegovina: From Earliest Times up to 1918] (jezik: Serbian). Sarajevo: Oslobođenje; Banja Luka: Glas.CS1 održavanje: nepoznati jezik (link)
- Медаковић, Дејан (1958). Графика српских штампаних књига XV-XVII века. Београд: Научно дело. CS1 održavanje: nepreporučeni parametar (link) CS1 održavanje: ref=harv (link)
- Медаковић, Дејан (1993). "Старе српске штампарије". Историја српског народа. књ. 3, св. 2. Београд: Српска књижевна задруга. str. 425–440. CS1 održavanje: nepreporučeni parametar (link) CS1 održavanje: ref=harv (link)
- Плавшић, Лазар (1959). Српске штампарије од краја XV до средине XIX века. Београд: Удружење графичких предузећа Југославије.CS1 održavanje: ref=harv (link)