Pokrajina Julija - (Julijska pokrajina, regija), Giulia (tal.), Iulia,(lat. po gens Iulia, obitelj Julija Cezara), Julie (furl,), Julian March (engl.) povijesna pokrajina koja obuhvaća Istru, Kras, Tršćansko primorje i Rijeku.Za čitavu povijesnu pokrajinu Juliju spominje se i slov. naziv Julijska krajina (koji je uveo Josip Wilfan) te ital. naziv Venezia Giulia (uvedi ga Graziadei Ascoli pri formuliranju ital. iredentističkih težnji kako bi se istakla venecijanska, tj. ital. pripadnost Julije). Danas su ta dva naziva službeno zadržana za ital. administrativnu jedinicu autonomne pokrajine Furlanija-Julijska krajina Friuli-Venezia Giulia (koju čini manji dio Julije, Tršćanska i Gorička provincija).
Julija se prostire od južnog toka rijeke Soče (Isonzo) na zapadu do Rječine (Fiumara) na istoku, a obuhvaća područje Rijeke (Fiume) i Kastavštine (Castua), historijske Istre (s pripadajućim ostrvima Cres (Cherso), Lošinj (Lussino), Unije (Unie) i Susak (Sansego), Krasa (Carso), (tj. današnje Primorske i južnog dijela današnje Notranjske - Carinzia sud), Goriške provincije (Gorizia) i Trsta-Trieste. Sjeverna granica se poklapa sa sjevernom granicom pokrajne Kras iako kroz povijest toj su pokrajni prključivali i južne obronke Julijskih Alpa.
Porijeklo imena ove regije veže se uz Julijske Alpe jer u antičko doba i u Srednjem vijeku pod tim se nazivom nije podrazumijevalo samo Alpe u sjeverozapadnoj Sloveniji u današnjem smislu, već i mnogo južnije čitavo područje do Ćićarije i Učke. Tako u Kosmogoniji anonimnog autora iz Ravene iz VII. st. te u Geografiji Pre Guida iz VIII. st. pri opisu Julijskih Alpa na granici Italije (rim. Italija je bila do rijeke Raše u Istri) kažu: ...qui montes descendunt ad sinum maris Adriatici non longe a civitate Tarsatico provinciae Liburnie...[1] dakle obronci Julijskih Alpa padaju do zaljeva Jadranskog mora (Kvarnerskog zaljeva) ne daleko od Trsata u provinciji Liburniji. Otud i srednjovjekovni naziv na lat. Julia Carsica ili Carsia Julia (Kraška Julija) kako bi se Juliju geografski razlikovalo od Juljskih Alpa.
Julija obuhvaća površinu od oko 9.85o kv km, a planinski lanac Ćićarije ju dijeli na sjevernu Juliju koja obuhvaća krašku unutrašnjost, pokrajina Kras (Julia carsica: Gradiška, Goriška, Tršćanski kras, Brkini, Kraška notranjska, Klana i Kastavština) koja se na zapadu spušta u Tršćanski zaljev, a na istoku u Kvarnerski zaliv te južnu Juliju koja obuhvaća Istru - istarski poluotok s istarskim otocima Cres, Lošinj, Unije, Susak.[2]
Danas je Julija transgranična regija, podijeljena između tri države, a administrativno pokriva Tršćansku i Goričku pokrajinu (pod Italijom), tzv. Primorska i dio Notranjske kraške (pod Slovenijom), Istarsku i dio tzv. Primorsko goranske županije (Rijeka, istočna Istra - sjev.ist. dio Istarskog poluotoka i istarski otoci).
Sjeverni dio Julijske pokrajine, Kras (v.) s južnim graničnim planinskim lancem Ćićarijom prema Istri se nekad vodio pod obronke Julijskih Alpa, a suvremena sistematizacija ih svrstava u početak Dinarida. Na području Krasa istiću se svojom ljepotom mnogobrojne pećine od kojih su najveće i najpoznatije Postojnska jama, Škocjanska jama i spilje (Grotta Gigante, Sgoniko) iznad Trsta, kod Materije i Baredine u Istri.
Kraški rub - Istarski zid između bijele (vapnenačke) i žute (sive) Istre (fliš)
Kraški rub ili Istarske stijene, je područje gdje se kraške (vapnenačke) planine Ćićarije strmo spuštaju u flišno područje (siva ili žuta Istra), a pruža se od doline Glinščice kraj Trsta, nad Črnim Kalom i Podpečom napred prema Gračišču i Sočergi, a završava sve do zapadnog obronka Učke. Na tom rubnom području erozija fliša je stvorila mnoge prirodne ljepote (slika lijevo).
Flišna zona Istre (siva Istra) se prostire južno i zapadno od kraškog ruba, a obuhvaća središnju Istru te sjeverozapadnu Istru sjeverno od rijeke Dragonje
Crvena Istra je nazvana po karakterističnoj crvenoj zemlji (boksit) a prostire se u zapadnoj i južnoj Istri
Istarski otoci vapnenačkog su sastava osim pješćanog otoka Suska (Sansego).
Rijeke. Reka-Timava je najduža rijeka na Krasu duga 89 km s podzemnim tokom, izvire ispod Snežnika (Monte Nevoso) u hrvatskom Krasu. ponornica je kod Škocjanske jame i nakon 39 km izlazi na istoku Sjeverne Italije u regiji Furlanija-Julijska krajina i u dužini od 2 km uvire u Tršćanski zaliv. Pored Kraške ponornice Pivke (29 km), slijede istarske rijeke Mirna (Quieto - 53 km), Dragonja (Dragogna - 29 km), Raša (Arsa - 23 km), Rižana (Risano) te donji tok rijeke Soče (Isono), Sve julijske rijeke i mnogi potoci (osim Soče) imaju tipičano mediteransko ljetno sušno razdoblje.
Julija ima mnogo nalazišta iz paleolita gdje se ističe Romualdova pećina s primjerom pećinskog slikarstva. U neolitu je ovo područje gusto naseljeno (kašteljerska kultura), a oko 1100 pr.n.e. kod 2. velike indoevropske seobe Juliju naseljavaju Histri (Istra, zapadno od rijeke Raše sve do rijeke Timave), ilirska plemena Liburni (od rijeke Raše prema istoku) i Japodi (od Krasa i Snežnika do zapadne Bosne). Dolaskom Kelta na područje Japoda u V/IV. st. pr.n.e., oni se vode kao keltsko ilirsko pleme. Kelti su osvojili i sjevernu Istru, tako da se npr. Tergeste (Trst) i ostala predantička naselja smatraju histarsko-keltskim naseljema.
Stari Grci (Argonauti) su dolazili na ovo područje o čemu svjedoči ne samo mitologija, a o stvaranju grčkih kolonija govore arheološki nalazi i neki toponimi kao Kalevoine na ulazu u Raški zaljev (na starogrč. uvala vina) i naselje Rakalj, naselja prije VI. vijeka pr.n.e. gdje etimolozi smeštaju grč. koloniju Heraclea, naselje prije VI. vijeka pr.n.e., a grčku koloniju u Osoru se smješta u IV. vijek pr.n.e..
Histri razvijaju visoku kulturu s glavnim gradom Nesactium (Vizače). 179. pr.n.e.Rimljani osvajaju Histre, a 129 pr.n.e pokoravaju Japode. a 29.pr.n.e. i Liburne. Istru do rijeke Raše pripajaju Italiji (Venetia et Histria kao decima regio Italiae), a središte je Aquileia, a Liburnia je provincija u sastavu rim. Illyricuma, a kasnije Dalmatiae. Rimljani uskoro osnivaju nova naselja koja spajaju cestom Via Flavia, koja je vodila kroz Juliju i to od Colnia Julia Tergestea (Trst) preko Parentiuma (Poreč) do Colonia Pietas Julia Pola (Pule) pa dalje Colonia Iulia Albona (Labina), Flanona (Plomin), Laurana (Lovran) do Tarsaticae (Rijeke). Druga važna rimska cesta kroz julijski Kras. vodila je ot Tergeste do Tarsaticae, a isto tako kroz tršćanski Kras do Postojnskih vrata, gdje se račvala za Tarsatiku i Emonu (Ljubljana). Privreda se bazirala uglavnom na stočarstvu u sjevernoj Juliji (Kras) i poljoprivredi u Istri (veliki izvoznik maslinovog ulja i pšenice) s mnogim većim posjedima (villa rustica). U gradovima je bio razvijeni mnogobrojni obrti. Nakon upada Marcomana i Kvada u II. st. iz Panonije kroz sjevernu Juliju, na podnožju istočnih Alpa gradi se fortifikaciona linija (utvrde i bedemi) - claustra Alpium Iuliarum.
Kasnoantičko razdoblje (IV. i V. st.) karakterizira prevlast netolerantne kršćanske religije što, pored najezde barbara i stalnih nemira u rimskim građanskim borbama za vlast, dovodi do stagnacije i propadanja postignutih civilizacijskih tekovina. Grade se kršćanske bazilike: Tergeste, Parentium, Pola, Flanona, Tarsatica. Dok je Istra bila više pošteđena zbog prirodnog zaklona Ćićarije i Učke, u sjevernoj Juliji se vode ratne operacije u građanskom ratu između rimskih legija Licinija i Maksencija310.. Konstansa i Maksencija350., zatim prolaze Goti nakon bitke kod Hadrianopolisa 378. cestom Tarsatica - Aquilea, pa opet bitka između legija Theodosija i Eugenija394. na Vipavi (bitka kod Frigidusa). 410. Vizigoti su ušli u čitavu Juliju, ali bez težih posljedica, a AtilniHuni su 452. poharali sjevernu Juliju. Takvi nemiri izazivaju migracije stanovništva iz sj. dijelova Rimskog carstva koji napućuju Istru, dok Kras postaje pust.
Nakon pada Zapadnog rimskog carstva 476. Julija je pod državom herkulskog kralja Odoakra, ali njega već 489. zamjenjuje Ostrogotski kralj Tedorik koji stvara Istočnogotsku državu sa sjedištem u Raveni. 537. Justinijan car Istočnog rimskog carstva pobjeđuje Ostrogote te J. 538. dolazi pod vlast Bizanta (Ravenatski egzarhat) gdje ostaje do 751. kada J. dolai pod vlast Longobarda.sve do 774. kada opet vlada Bizant do 788.g.
Za slavensko-avarske provale Slaveni u prvom valu na prelazu iz VI. u VII. vijeku naseljavaju sjeveroistočno područje Julije (istočni obronci Učke sve do porječja rijeke Raše - područje liburnske čakavštine (koja je najviše sačuvala karakteristike st.sl. jezika pa ga suvremena lingvistika svrstava u poseban južnoslavenski jezik). Kada Papa Gregor I. 600. g. žali da su Slaveni u Istri došli do pred vrata Italije upravo misli na ovo slav. pleme jer je rijeka Raša još iz rimskih vremena granica Italije. U ostalim područjima Julije nastavlja živjeti romansko stanovništvo, kao i na Cresu i Lošinju gdje su ostali većinsko stanovništvo s postepenim naseljavanjem Slavena na ostalo područje J. obavljano pod franačkom i mletačkom vlašću.
U kasnoj antici i u ranom Srednjem vijeku način života stanovništva Julije se promijenio. Dok se u sjevernom dijelu Julije broj stanovnika jako smanjio, Istra je postala prenapučena migracijskim priljevom pa se podižu novi gradovi kao Ruginium, Ursarium, Humagum, Emonia, Sipar... Pored toga napuštaju se rimski gradovi u dolinama i naseljavaju bivši histarski, liburnski i japodski kašteljeri (gradine) radi lakše obrane pa tako rim. Albona se premješta na brdo (labnski stari grad), rim. Flanona smještena na dnu Plominskog zaljeva seli se u gradinu (današnji Plomin), a isto i rim. Tarsatica na desnom ušću Rječine seli u gradinu na Trsatu). Isto tako se rim.ville rustike utvrđuju (npr. Castrum na Brionima)
788. Julija dolazi pod franačku vlast.koja uvodi svoj feudalni poredak i germanski feudalci postepeno naseljavaju Slavene sa sjevera i istoka na zemlju koju su oteli starosjediocima Julije. U trokutu Rovinj, Bale Vodnjan i na području Buja autohtono romansko stanovništvo do danas je sačuvalo svoj jezik koji spada u posebnu skupinu romanskih (latinskih) jeika pod imenom Istriotski ili Istroromanski jezik.
804. se na rijeci Rižani postiže sporazum imeđu starosjedilaca i germ. feudalaca, ali unatoč tome nastavljaju se sukobi između romanskih gradova i germ. feudalaca. Julija skupa s Furlanijom potpada pod Akvilejsku marku u okviru Bavarskog vojvodstva, da bi se 976, odcijepila od Bavarske i bila pripojena vojvodini Karantaniji (Kranjska - Carinzia). Slijed feudalna partikularizacija kada J. je u posjedu raznih feudalaca, od Akvilejskih patrijarha do raznih feudalaca germanskog porijekla, tako da J. nije jedinstveno područje, Devinski i Gorički knezovi u središnjoj Istri, zaleđu Trsta sve do Rijeke, Kranjski grofovi u južnom dijelu Notranjske, Istarska grofovija u središnjoj Istri te Merania od Plominskog zaljeva, Berseča do Kastva. Akvilejska patrijaršij postepeno gubi svoje posjede pred najezdom Venecije, ali čitava J. ostaje pod eklezijastičkom jurisdikcijom Akvilejske patrijaršije sve do poč. XVII. st.
Venecija u XIII i XIV. postepeno osvaja romanske gradove u zapadnoj i središnjoj Istri uz velik otpor tih gradova (naročito Pula i Motovun). Prva su im uporišta Rovinj i Kopar. Velik dio istarskog poluotoka kao i istarskih otoka na Kvarneru je u XV. i XVI. st. pod vlašću Venecije, a ostatak Julije (Trst od 1382. Goriška grofovija sve do Pazina od 1374. nekadašnja Meranija sa Mošćenicama, Veprincem i Kastvom, te područje J. od Postojne do sjeverne Istre (obronci Čičarije) te do Rijeke od 1466.) u posjedu je Habsburgovaca.
U prospeitetnijoj venecijanskoj Istri (ako izuzmemo Trst i Rijeku) funkcionirali su pazenatici. Kako bi cijeli prostor nadgledala i vojno povezala, posebno široki teritorij izvan jurisdikcije pojedinih gradova čiji statuti preciziraju ovlasti pojedinih komuna, stvara posebnu instituciju, pazenatik («societas Paysanatici terrarum», od venetske riječi pais, paiz - zemlja, kraj, predjel), mletačko izvangradsko područje. Na čelu pazenatika je kapetan (Capitaneus) postavljen od venecijanskog senata na godinu dana. Zadaci kapetana pazenatika, čije su naloge podeštati dužni izvršavati, isključivo su vojni koji će se s vremenom proširiti. Kapetan je dužan povremeno obilaziti vojne jedinice raspoređene na prostoru Istre (reklo bi se «otići u pazenatik»), ali se, u početku, ne smije miješati u unutrašnje poslove pojedinih komuna. Sam pazenatik funkcionira na način da Venecija osigurava plaću kapetana te troškove uzdržavanja 7 konja koje kapetan kao zapovjednik konjanice kapetanije mora imati: 1 prvoklasnog konja za sebe, 5 konja za borbu te 1 starijeg konja za trubača, 1 člana jedinice starijeg od 20 godine, 4 vješta konjanika i trubača. Konje je trebao osigurati svaki grad shodno svojoj veličini: Izola 10, Piran 20, Umag 4, Novigrad 4, Poreč 12, Rovinj 5, Motovun 8, Lovreč 5 te Pula 20. Budući da Bale (ni Pula) još nisu bile pod dominacijom Venecije za uzdržavanje vojske pazenatika nisu osiguravale konje već su plaćale 400 tzv. malih lira. Prvi kapetan pazenatika, izabran za godinu 1301./1302., bio je Marino Badoer koji je sjedište smjestio u Poreč a vojni garnizon u Lovreč. Zbog nespojivosti da kapetan pazenatika djeluje iz grada sa strogo utvrđenim Statutom, Poreč je ostao sjedište kapetana pazenatika tek do 1304. kad će biti preseljen u Lovreč gdje će ostati sve do premještanja pazenatika u Rašpor kod Buzeta 1394. godine. Naime, uviđajući da je skoro nemoguće efikasno vojno kontrolirati cijeli izvangradski teritorij mletačke Istre iz jednog mjesta, Venecija 1359. osniva i drugo sjedište pazenatika i smješta ga u Grožnjan. Godine 1394. Venecija je došla u posjed utvrde Rašpor kod Buzeta u koji je smjestila objedinjeni sutlovrečki i grožnjanski pazenatik. U Lovreču će i dalje ostati dio pazenatika i kapetan, ali s ovlastima znatno manjim od nekadašnjih. Definitivno će se pazenatik preseliti u Buzet, 1511. godine i tamo ostati sve do pada Venecije 1797. godine.
XVI. i XVII. st. jedno je od najtežih razoblja stanovništvu Julije. postoje dvije Julije, jedna pod okoštalim feudalnim poretkom Austrije (čitav sjeverni dio J. i unutrašnjost istarskog poluotoka s Pazinom kao centrom) te venecijanska Julija (na ostalom istarskom području). Pored spomenutih epidemija kuge (u XVI. st. kuga je 16 puta harala), stanovništvo je bilo izloženo učestalim pljačkama razbojnika, pograničnim ratovanjima imeđu austrijskih i mltačkih feudalaca i stanovništva, sušama, a tu su još provale Turaka koji dolaze i na područje Julije (Klana) pa uskočko-mletački rat
U XVIII. st. i dalje je status quo iz prethodnog razdoblja s time da se posljedice slabljenja moći Republike Venecije sve više osijeća, a u austrijskom dijelu počinje jačanje morskih gradova Trsta i Rijeke:
1719. austrijski car Karlo VI daje julijskim lukama Trstu i Rijeci status slobodnih luka što doprinosi brzom razvoju ta dva grada.
Napoleonski ratovi krajem XVIII i poč. XIX st. dovode do objedinjavanja mletačkog (zapadni i juž. istararski poluotok i istar. otoci na Kvarneru) i austrijskog dijela Julije. Od 1809. do 1813, čitava J. je u sastavu francuske Ilirske provincije. Nakon poraza napoleonove vojske Austrija okupira Juliju i administrativno je organizira u Tršćanski governatorat (Governo di Trieste 1814-1816.) kojoj pridružuje i dio Hrvatskog primorja (otok Krk i obalu od Bakra do Crikvenice) čime stvara austrijsko primorje podijeljeno u 3 distrikta: Trst (zapadna i središnja Istra do Monfalcona), Gorica (Gradiška, Tolmin, Kanalska dolina i Brkini) i Rijeka (od Labina do Novog, istarski otoci i Krk, te dio Gorskog kotara Fužine i Čabar) sa glavnim gradom Trstom. 1816. Tršćanska gubernija se stavlja pod austrijsku Kraljevinu Iliriju u čijem sastavu ostaje čitava J. do 1849., osim Rijeke koja je od 1922. opet corpus separatumUgarske sve do 1848. 1822. se Hrvatskoj vraća zapadni dio Hrvatskog primorja (od Rječine do Novog) koji od 1814. bio pod riječkim distriktom Governatorata iz Trsta.
1849. Od Tršćanske gubernije se formira nova jedinica u sastavu austrijske krune nazvana Austrijsko primorje (v.)
Fin de siece i početak XX. vijeka naziva se "idiličnim vremenom" za stanovništvo Julije koja je pod vlašću Austrije, osim Rijeke koju su kao svoj posjed Habsburovci u statusu Corpus separatuma dodijelili ugarskoj kruni (1779. Marija Terezija te potvrđeno 1868.). to je razdoblje naglog prosperiteta izgradnjom željeničkih pruga za unutrašnjos (do Beča i Budimpešte), Naročito Trsta i Rijeke kao glavne austrijske, tj. mađarske luke, te Pule kao glavnog AU vojnog mornaričkog centra. U javnoj službi i obrazovnim ustanovama se ravnopravno koriste italianski, srpskohrvatski i slovenski jezici, pored njemačkog, a u Rijeci još i mađarskog jeika.
Tu idilu prekida 1. svj. rat (1914-18.) i raspad AU monarhije kada započinju tragedije multietničkog stanovništva Julije izazvane iredentističkim težnjama talijanskih, slovenskih i hrvatskih nacionalista, te pripajanjima od strane tzv. matičnih zemalja. U Juliji je u svim većim gradovima od Trsta do Rijeke i Pule i na području zapadne Istre većinsko talijansko stanovništvo, dok je u ruralnim sredinama većinsko slavensko (hrv. i slov.) stanovništvo. Tu geparovu kožu od karte Julije po etničkoj strukturi, nadopunjuju još i enklave Crnogoraca (Peroj) i Rumunja (Žejane na kvarnerskoj strani Učke i Šušnjevica i ostala naselja na istarskoj strani), pa su tu i Furlani (u Goriškoj).
Pokrajine Julije pod Kraljevinom Italijom nakon 1924. do 1943: žuto Pulska (Istarska), crveno Riječka (Kvarnerska), zeleno Tršćanska i plavo Gorička provincija
Po Londonskom ugooru iz 1915. Kraljevina Italija već u novembru 1918. anektira čitavu Juliju (bivše Austrijsko primorje osim ostrva Krka)) te okupira dio Krasa jugozapadne Notranjske (Ilirsku Bistricu te uz prugu Pivka-Postojna) osim Rijeke (koja kao savenički okupacioni teritorij prolazi svoje turbulentno razdoblje, od okupacije D'Annunzijevih ardita do statusa Slobodne države Rijeka - Stato libero Fiume 1920-1924. postignut Rapalskim ugovorom), koju je Italija anektirala 1924. g. Na okupiranom području Julije (regione Giuliana). Kraljevina Italija formira Provinciju koju prekrštava u Venezia Giulia.sa sjedištem u Trstu.
Okupaciona[mrtav link] zona 3. rajha Jadranska obala (oktobar 1943 – maj 1945.)
Nakon kapitulacije Italije 8. septembra 1943. u Juliji, kao i u čitavoj Italiji, dolazi do masovnog antifašističkog općnarodnog ustanka (svih etniciteta) predvođenog PCI (Italijanska komunistička partija), a u Juliji sa sve snažnijim utjecajem KPJ, odnosno KPH i KPSl koji otvorenu iskazuju iredentističke pretenzije prema čitavoj Juliji (npr. nevažan skup narodnjaka sa falsificiranim potpisom Pina Budicina 1943., nazvan Pazinske odluke kojima se proglašava aneksija Hrvatskoj), a uskoro takvu odluku donosi i tzv. Slovensko primorje.
Uskoro su snažne vojne snage nacističke Njemačke okupirali Juliju koju su službeno inkorporirali u tzv. Operacionu zonu Jadranskog primorja ili OZAK (akronim od Operations Zone Adriatisches Küstenland) formalno ju stavivši u sastav novostvorene Mussolinijeve tvorevine Socijalne italijanske republike (Repubblica Sociale Italiana), a zapravo je pripojivši njemačkom Trećem Reichu (iako aneksija nije formalno proglašena).
Okupacija je započela 2. oktobra 1943 pod komandom SS generala Paula Haussera. Njemci ulaze u Juliju u tri kolone, s prethodnim snažnim bombardiranjem avijacije, zauzevši u nekoliko dana važnije lokacije. Partizanske jedinice doživljavaju velike gubitke i prisiljene su na povlačenje. Ofenziva se završava 9. oktobra okupacijom Rovinja i nastavlja se antipartizanskim čišćenjem kroz čitav oktobar. Tako se, okupacijom i Dalmacije realizirao plan Hitlera, Himmlera i Josepha Goebbelsa da se okupira i anektiraju svi teritoriji u sastavu Austro-ugarskog carstva. Najviši njemački komesarijat formira Specijalni suda za javnu sigurnost kako bi kaznili svaki neprijateljski čin na njemačke vlasti, za suradnju s neprijateljima, sabotažu itd. Partizani se povlače na područje Ćićarije i Gorskog kotara, a vojni zapovjednik ovog područja Ludwig Kübler započeo je s okrutnom odmazdom protiv pokreta otpora koristeči kolaboracionističke talijanske, slovenske, hrvatske, srpske, ruske, kozačke, kavkaske i ostale snage.
U aprilu i maju 1945. Jugoslavenska armija ulazi na čitavo područje Julije, sve do Trsta i Gorice, Prema arhivskom istraživanju Vjekoslava Cenčića, Josip Broz Tito želi od Julije formirati 7. republiku u jugoslavenskoj federaciji - Julijsku narodnu republiku ili Narodnu republiku Juliju sa tri konstituitivna naroda (slovenskim, hrvatskim i italijanskim) čemu se odlučno suprostavlja slovensko rukovodstvo na čelu sa Edvardom Kardeljem te hrvatsko rukovodstvo na čelu sa Vladimirom Bakarićem pozivajući se na tzv. povijesnu pripadnost Istre i Julije Hrvatskoj i Sloveniji te na odluke svojih nacionalnih antifašističkih vijeća. U međuvremenu Zapadni saveznici ultimativno zahtijevaju da JA napusti područje Trsta i Gorice te se nakon toga formiraju okupacione zone Julijske krajine: A (Trst - Angloameričkih saveznika) i B (veći do Julijske pokrajine JA) gdje slovenske i hrvatske komisije na čelu sa Kardeljem i Bakarićem međusobno dijele tu pokrajinu. Mirovnim ugovorom u Parizu 1947. Jugoslaviji se i de jure dodjeljuje najveći dio Julije, a od Tršćanske provincije, Koparštine i Bujštine (Buje i Umag) forma se Slobodni teritorij Trsta pod angloameričkom vojnom upravom - Zona A (Trst) i Vojnom upravom JA - Zona B.
XX vijek - tragedija naroda multietničke Julije[uredi | uredi izvor]
S tom aneksijom "majci domovini" (madre patria) Italiji započinje kalvarija stanovništva Julije u XX. vijeku. Pogibija četiri rudara (talijanske,njemačke, hrvatske i češke narodnosti) u Labinskoj republici 1921. najbolje simboliziraju sve ono što je slijedilo u Juliji sve do danas. Smrt jednih civilizacijskih tekovina (nacionalne ravnopravnosti, kulture razumijevanja, suživota u AU (po nacionalistima tzv. 'tamnica naroda') dovela je do retrogradnog procesa, netolerancije, 'kulture mržnje' i isključivosti koju donosi radikalni nacionalizam desnice (pod Kraljevinom Italijom i nacionalističko-šovinistička politika nakon aneksije Hrvatskoj i Sloveniji) tzv. ljevice (hrvatske i slovenske) koja je pala upravo na ispitu internacionalizma.
Letak[mrtav link] fašističkih skvadrista iz Vodnjana kojim zabranjuju javnu upotrebu slavenskog jezika
Prije same aneksije Julije Italiji, italijanski, slovenački i hrvatski iredentisti počinju političkom aktivnošću s nekakvim proglasima o priključenju matičnoj zemlji ili madre patriji da bi nakon okupacije Julije italijanski nacionalisti došli 'na svoje' te organizirano počeli djelovati (v. RijekaPovijest) te doslovno divljati napadajući ono što im predstavlja najveću opasnost, a to je ljevica i radnički pokret te druge nacionalnosti (zaposjedanje Radničkog doma u Trstu 1921, te paljevine Narodnog doma, štamparije slov dnevnika Delo i hotela Balkan (1920. u Trstu), Narodnog doma u Puli (1920.), organiziraju državni udar u Slobodnoj državi Rijeka 6 mjeseci prije puča u Rimu 1922. Dolaskom na vlast fašisti legaliziraju svoju nacionalističku i antikomunističku politiku. Vrši se nasilna italijanizacija slov. i hrv. toponima, prezimena, zatvaranje škola na slov. i hrvatskosrpskom jeziku. Ovakva nacionalistička diktatura (fašizam) izaziva egzodus oko 30 hiljada stanovnika Julije (Slovenaca, Hrvata te Mađara i Nijemaca iz Rijeke i Trsta).
Unatoč tolikom iseljavanju i doseljavanju novih stanovnika (oko 10.000) u Juliju ipak se nije stiglo bitnije promijeniti etničku sliku Julije za vrijeme aneksije Kraljevini Italiji, koliko se to uspjelo u centralističkim "matičnim zemljama", bez ikakvog oblika autonomije i nepoštivanjem kulturno-povijesne posebnosti ove pokrajine, nakon direktne aneksije Sloveniji i Hrvatskoj (1945.) unutar jugoslovenske federacije. Italijane, koji su po Austro-ugraskom popisu iz 1910. činili 1/3 populacije Julije (na Krasu su Slovenci činili 90% stanovnika), proglašava se nacionalnom manjinom, a nasilnom kroatizacijom i slovenizacijom, otovrenom šovinističkom politikom, doseljavanjem etnički "podobnog" stanovništva (uglavnom iz Hrvatske i Slovenije) uzrokuje se veliki egzodus u kome je većina autohtonih stanovnika Julije (procjene su 150 do 250 hiljada) napušta svoju pokrajinu.
Uspostavom nacionalističkih poredaka u Sloveniji i Hrvatskoj 1990. taj trend kroatizacije i slovenizacije Julije se nastavlja, ovaj put na uštrb svih neslovenskih i nehrvatskih stanovnika pa tako npr. u Rijeci od 69,76% Hrvata 1991. udio Hrvata se 2011. podiže na 82,52%.
Posebnost Julije jeste kulturološka raznolikost proistekla iz multietničnosti, ali i mnoge autohtone posebnosti koje su nekako opstale pred često nasilnom unifikacijom tzv. " matičnih zemalja" triju većih entničkih zajednica u Juliji (Italije, Slovenije i Hrvatske) u XX. i u ovom vijeku. U Istri i sjeverozapadnom području Julije se pored dijalekata govore 4 autohtona jezika:
Istriotski (istroromanski) jezik koji je opstao među romanskim starosjediocima koji spada u posebni romanski (latinski) jezik, a još se sve rjeđe govori u trokutu Rouviego (Rovinj), Vale (Bale) i Dignan (Vodnjan) s time da Rovinježi govore jezikom dosta kontaminiranim istro-venetskim dijalektom.
Liburnski čakavski jezik koji suvremeni nepolitizovani lingvistički naučnici svrstavaju u poseban južnoslovenski jezik odvojen od slovenačkog i srednjojužnoslavenskog dija-sistema. Govori se na području od Kastvštine do Labinštine iako sve više kontaminiran hrv. jezikom.
Pored toga u zapadnoj Istri i u Cresu (Cherso) i Malom Lošinju (Lussinpiccolo) se govori(lo) posebnim istro-venetskim dijalektom. Treba istaći i Talijanima teško razumljive urbane idiome venetskog dijalekta kao što su fijumanski i puležanski (u izumiranju) te triještinski dijalekt. Ovdje moramo spomenuti i enklavu slovenskog dijalekta u Buzeštini koju se nestručno i politikantski gura pod hrv. dijalekt kao što na velikom području Krasa (sjev. Primorske) govori(lo) dijalektom bližim srednjo i sjevernoistarskim istarskim čakavskim dijalektima nego slovenskim. Za istarsku čakavštinu (središnja i zap. Istra) karakteristične su velike razlike u govorima od naselja do naselja što je posljedica kuge koja je harala Istrom od XIII. do XVI. st. i opustjela mnoga područja pa je Venecija planski naseljavala Slavene čakavskog govora iz različitih dijelova Dalmacije, Like i Ist. Bosne (koji su bjali pred Turcima).
