Versajski dvorac

Dvorac Versailles (francuski: Château de Versailles, Palais et parc de Versailles) bila je rezidencija francuskih kraljeva Luja XIV, Luja XV i Luja XVI. Smještena je na 11 hektara kod grada Versaillesa jugozapadno od Pariza, i okružena sa 815 hektara parkova. Ovaj dvorac-spomenik je čuven u svijetu po svojoj ljepoti, kao i po značajnim događajima koji su se tu odigrali. Kraljevi su sa svojim dvorjanima bili stanovnici dvorca od 1682. do 1789, sa izuzetkom nekoliko godina u periodu regentstva Filipa, vojvode Orlenskog (1715-23). Versailles je postao simbol vrhunca francuske monarhije.

Dvorac Versailles je nastao kao lovački dvorac Luja XIII, koji su od 1661. značajno dogradile arhitekte Luja XIV: Louis Le Vau, François Debret, Jules Hardouin-Mansart i Robert de Cotte. Unutrašnju dekoraciju je dizajnirao Charles Le Brun, a parkove André Le Nôtre. Tako je nastao po mnogima najljepši od svih dvoraca Evrope. Unutar zidina Versaillesa živelo je oko 6.000 ljudi, a dvorac ukrašavaju mnogobrojne fontane i predivno zelenilo. U dvorcu se nalazi i znameniti stoni astronomski sat.^[1] Važna dvorana je Galerija ogledala u kojoj je 1919. godine potpisan Versajski ugovor i tako okončan Prvi svjetski rat. Versailles prestaje biti kraljevska rezidencija 1789. godine nakon Francuske revolucije.

Dvorac i park Versaillesa u brojkama

Površina dvorca je 67.121 m², od kojih je oko 50.000 otvoreno za javnost. U njemu se nalazi 700 soba, 2.512 prozora, 352 dimnjaka (u 18. vijeku 1252), 67 stepeništa i 483 ogledala. Tu su i oko 6000 umjetničkih slika, 2.100 skulptura i 5.000 komada namještaja i drugih umjetničkih predmeta.^[2]

Park dvorca Versaillesa prostire se na 815 hektara (8.000 prije revolucije), od čega su 93 hektara vrtovi. Park sadrži 200.000 stabala drveća i 50-ak većih fontana^[2]. On obuhvata više objekata i lokacija kao što su: veliki i Mali Trijanon, Kraljičino selo, Veliki i Mali kanal, Menažerija, Oranžerija i Švicarsko jezero.

Zgrada dvorca

Prvi lovački dvorac

Ime Versaillesa sobom nosi svoj nekadašnji korijen (fr:versare - kopati) i odnosi se na malo selo i njegove njive koja su se ovde nalazile.^[3] U selu Versaillesu nalazile su se ruševine starog zamka i mlin koji je Luj XIII koristio kao sklonište kada bi išao u lov. Godine 1623. kralj je na mestu mlina podigao malu lovačku kuću u kojoj je 1624. prvi put prenoćio.^[4] François de Bassompierre je opisao ovu kuću kao

...ubogi zamak, kome ni siromašni plemić ne bi zavidio...^[5]

Kada je kralj ukrupnio svoj posed u Versaillesu, njegov arhitekta Philibert Le Roy je između 1631. i 1634. proširio zdanje u trokrilni lovački dvorac. Stari zamak je kasnije uklonjen.

Dvorac je bio okružen opkopom, sagrađen od cigle i kamena pješčara. Bio je ukrašen u stilu ranog francuskog baroka. Ova građevina se još uvek može identifikovati kao zgrada koja okružuje „Mermerno dvorište“, najmanje od tri reprezentativna dvorišta dvorca Versailles. Poslije smrti kralja Luja XIII, dvorac je naslijedio njegov nasljednik, Luj XIV. Mladi kralj je tu često odsjedao poslije preuzimanja vlasti 1661.

Odlučujući impuls za izgradnju novog dvorca u Versailles u dao je ministar finansija Nicolas Fouquet. On je sebi sagradio spektakularan Dvorac de Vaux-le-Vicomte, koji je ostavio trajan uticaj na dvorski barok u Francuskoj, ali i razljutio kralja. Luj XIV je naslutio da Fouquet gradi grandiozan dvorac novcem iz državne kase, pa ga je smjenio i bacio u zatvor. Dvorac de Vaux-le-Vicomte, arhitekte Louisa Le Vaua, arhitekte parkova André Le Nôtrea i dekoratera Charles Le Bruna, demonstrirao je umjetničku integraciju arhitekture i hortikulture koja je bila u skladu sa kraljevom namjerom da sebi sagradi modernu rezidenciju. Luj je razgovarao sa Fouquetovim arhitektima i povjerio im dogradnju malog dvorca svoga oca. Od 6. maja 1682, kralj je demonstrativno prebacio svoju vladu u ovaj dvor.

Radovi na pretvaranju dvorca u rezidenciju

Kralj se usprotivio savjetu svojih arhitekata da izgrade sasvim nov dvorac, tako da je lovački dvorac tokom vremena adaptiran i uklapan u novo zdanje.^[6] Prvo su popunjeni opkopi i građevina Luja XIII u obliku slova U (Corps de Logis) je u periodu od 1668. do 1671. dobila tzv. „kaput“. Građevina je umjesto kasnije izgrađene Galerije ogledala imala veliku terasu nad baštenskom stranom galerije u prizemlju. U južnom krilu starog dvorca napravljena je kraljičina dvorana, a u sjevernom kraljeva. Od 1678. do 1684, Jules Hardouin-Mansart je nadgradio terasu i susedne salone Galerijom ogledala i stvorio salone rata i mira. Tako je zatvorena glavna fasada (Corps des Logis). Originalno ravni svodovi prozora su prerađeni u lučne, koji odgovaraju obliku ogledala u galeriji.

Istovremeno sa proširenjem (Corps de Logis), počeo je rad na izgradnji sjevernog i južnog krila dvorca. Oba krila se sastoje od dvije duge paralelne zgrade, jedna na strani prema bašti, a druga prema gradu. Ovo su pravougaone, međusobno povezane zgrade sa nekoliko dvorišta. Izgradnja južnog krila je trajala do 1684, dok je kasnije započeto sjeverno građeno do 1689. Radovi na gradskoj strani sjevernog krila nisu okončani zbog troškova Rata za palatinsko nasleđe i dovršeni su u 19. vijeku. Da bi se izgradilo sjeverno krilo, srušena je pećina Tetis, statuama ukrašena kuća sa statuama i fontanama iz 1664. Statue su prenijete u park dvorca mali Trijanon. Na mestu pećine Tetis nalazi se dvorska kapela podignuta 1710, do koje se može doći iz sjevernog krila.

Posle preseljenja dvorjana u Versailles 1682, radilo je 22.000 ljudi na izgradnji novog dvorca^[7], a po podacima savremenika broj radnika je 1685. dostigao 36.000.^[8] Krajem 18. vijeka završena je izgradnja Versaillesa u njegovim današnjim dimenzijama. Fasada orijentisana prema vrtovima je duga 670 metara.

Građevine su grupisane oko niza dvorišta u centru, zajedno čine veliki deo grada, i orijentisane su tako da vode ka srcu dvorca. Veliko „Ministarsko dvorište“ se nadovezuje na „Kraljevsko dvorište“ i na kraju na manje „Mermerno dvorište“ ispred prvobitnog lovačkog dvorca. Glavna zgrada starog dvorca je služila kao rezidencija kralja i njegove porodice, dok su prostrana krila i ostale zgrade služile za dvorjane.

Baštenska fasada dvorca je dekorisana u stilu francuskog klasicističkog baroka. U arhitekturi dominiraju horizontale, i samo stubovi i ukrasne skulpture razbijaju strogost fasade od pješčara. Završna balustrada na drugom spratu je ukrašena kamenim vazama i predstavama trofeja. Fasada okrenuta prema gradu je rađena u starijem prilagođenom stilu mermernog dvorišta. Izgrađena je od cigle sa istaknutim elementima od pješčara. Louis de Rouvroy je opisao kontrast arhitektonskih stilova Versaja kao

divan i ružan, pa zašiven.^[9]

U vrijeme Luja XV stvorena je nova dekoracija gradske strane dvorca u stilu klasicizma. Stare fasade je trebalo ukrasiti obrađenim kamenom tako da podsjećaju na fasade prema vrtu. Planirana je i kupola iznad glavne zgrade.^[10] Iz finansijskih razloga, od 1771. renoviran je samo propali deo fasade koji se od tada zove „Gabrijelovo krilo“. Paviljon nasuprot njemu, takozvano „Dufurovo krilo“, prilagođeno je u 19. vijeku zbog simetrije (radovi su trajali pola vijeka). Danas su na fasadama vidljivi mnogi arhitektonski stilovi. Postojali su oko 1780. planovi da se cjelokupna zgrada preuredi u stilu revolucionarne arhitekture. Ovaj nerealizovani projekat je zamislio Étienne-Louis Boullée.^[11]

Galerija ogledala, pogled na lučno zasvođene prozore prema vrtu

Unutrašnja dekoracija

Državne dvorane dizajnirane u doba Luja XIV služile su za glorifikaciju kralja Sunca. Dekoracija u štuko tehnici kao i teme slika su veličale političke i ekonomske uspjehe kralja i njegovih prethodnika. Upadljivo je korištenje motiva iz grčke mitologije koji se alegorijski prenose na kralja i njegova djela. Luj je uvek predstavljan i odjevan kao bog Apolon. Kao i drevni bog svjetlosti i Sunca, Luj nosi auru mistične božanske prirode, koja se ne suprostavlja crkvi, jer je Luj ujedno apsolutni kralj katoličke Francuske. Poređenje sa Apolonom doprinosi njegovoj reputaciji kralja Sunca.

Galerija ogledala i kraljeva spavaća soba

U centru dvorca, na prvom spratu i cijelom njegovom dužinom prostire se 75 metara duga i 10 metara široka „Galerija ogledala“ (također poznata kao „Galerija Luja XIV") koja povezuje salone rata i mira. Saloni su nekad bili hodnici ka apartmanima kraljevskog para, gde je salon rata bio namenjen kralju, a salon mira kraljici. Galerija ogledala povezuje apartmane kraljevskog para. Galerija ukrašena sa 30 slika na tavanici uokvirenih štuko ukrasima koje glorifikuju kralja, 357 ogledala, i mramornim pilasterima ostavlja izuzetan utisak na posjetioca. Sedamnaest velikih ogledala odgovara istom broju lučno zasvođenih prozora na baštenskoj fasadi. Ogledala reflektuju sliku parka i svetlost Sunca po danu, dok noću reflektuju svetlost svijeća.

Galerija ogledala je korištena i za proslave, ali joj je osnovna funkcija bila funkcija dvorske promenade, gdje su se dvorjani okupljali u nadi da će sresti kralja. Pošto nije bilo dozvoljeno direktno se obraćati kralju, nadali su se da im se on obratiti ili da će ih povezati neki uticajni posrednik. Veličina dvorane je bila namjerno odabrana tako da se na distanci može mimoići sa neželjenim sagovornikom.^[12]

U sredini galerije nalazi se prolaz ka centralnoj spavaćoj sobi. Nekada je tu bio salon koji je povezivao sobe kralja i kraljice. Poslije smrti Marije Tereze soba je izgubila ovu funkciju, pa je korištena kao soba za oblačenje, a od 1701. kao pompezna spavaća soba Luja XIV. To je bilo mjesto gde su se odvijale čuvene ceremonije kraljevog buđenja i počinka, koji je tu u centru svog dvorca i svoje države simbolizovao dnevni ciklus Sunca i svoje kraljevine. U ovoj sobi je i umro 1. septembra 1715.^[13]

Dvorska kapela

Pre nego što je dvorska kapela sagrađena u sjevernom delu palate, njena izgradnja je planirana na više lokacija. Jules Hardouin-Mansart je prvobitno projektovao kapelu sa kupolom u središnjem delu sjevernog krila, ali su ovi planovi napušteni.^[14] Današnja kapela ima dva sprata i visoka je 25 metara. Gornji sprat je bio namjenjen kraljevskoj porodici, dok bi na nižoj etaži bili dvorjani. Po svojoj formi kapela integriše srednjevekovnu gotiku sa baroknom crkvenom arhitekturom. Tri freske različitih slikara prikazuju Boga oca, sina i Svetog duha. Crkvene orgulje još uvek nose orignalnu pozlatu. U ovoj kapeli je održano vjenčanje kralja Luja XVI i Marije Antoanete.

Opera

Velika operska dvorana služila je još za bankete, zabave sa pjevanjem, i za izvođenje pozorišnih komada. Teatar od drveta za 712 gledalaca, sa jako dobrom akustikom, izgradio je u severnom krilu 1769—70. Ange-Jacques Gabriel. Bina je visoka i duboka 21 metar, pri čemu joj je širina 7 metara. Kraljevska loža je u donjem nivou i nema balkon. Ovo rješenje je trebalo da omogući kralju Luju XV da neopaženo dolazi i odlazi. To je odraz veće želje za intimom koju su iskazivali naslednici kralja Sunca.

Ostale prostorije

Ostale značajne sale dvorca Versailles su: „Salon volovskih očiju“ (Salon Oeil de boeuf), nazvana po dva velika okrugla prozora), „Herkulov salon“ i kraljičina spavaća soba. Velike reprezentativne dvorane u teškom stilu Luja XIV praktično nisu mjenjane od svog nastanka, izuzev namještaja. Luj XV i njegova porodica su više cjenili svoju privatnost, što se vidi po intimnijim apartmanima u stilu Luja XV. Posljednje promjene u unutrašnjem uređenju dvorca desile su se za vrijeme Luja XVI i Marije Antoanete (stil Luja XVI). Sa odlaskom kraljevske porodice iz dvorca oktobra 1789. završila se epoha Versailles kao omiljene kraljevske rezidencije.

Tokom vekova unutrašnjost dvorca je stalno mijenjana i dopunjavana. Nisu samo sale i saloni mijenjali dekoraciju u skladu sa vladajućom modom (zidne obloge u mnogim sobama su bile pokretne, pa bi se u ljeto i zimu za dekoraciju koristili različiti materijali i motivi), već bi bili mijenjani i čitavi apartmani, sve sa promjenom vrata i novim rasporedom. Tako je spavaća soba Luja XVI isprva bila nasuprot kraljičinoj, pa je poslije njene smrti 1683. premeštena južnije, dok nije postavljena iza Galerije ogledala i prema istoku odakle se ujutru pojavljuje sunce. Nekada čuveno „Stepenište ambasadora“ zamjenjeno je sobama za kćeri Luja XV, a postavljanjem muzeja u 19. veku uklonjeno je više plemićkih stanova u južnom krilu.

Versailles je imao stotine soba i dvorana u kojima su se smjenjivale sale za reprezentaciju sa stambenim apartmanima, od koji se mali broj sačuvao do danas. Godine 1789. dvorac je imao 288 stanova, 1.252 grijanih soba i 600 soba bez kamina. Kraljevska porodica je na raspolaganju imala svoje 152 sobe.^[15]

I pored raskoši, Versailles nije bio komforno mjesto za život. Život na dvoru lišavao je kraljevsku porodicu i dvorjane sve privatnosti. Sobe organizovane u nizu i sa visokim tavanicama bile su poznate po promaji i lošem grijanju (u jakoj zimi 1709. flaše sa likerom su pucale od hladnoće).^[16] Nije bilo, kao ni u ostatku Evrope, ni tekuće vode ni stalnih toaleta. Ljudi su u nuždi koristili posebno adaptirane stolice i noćne posude i nisu se pri tome sklanjali od drugih. Luj XVI je imao na raspolaganju prvi toalet u Francuskoj sa ispiranjem kao i više prostorija za kupanje u prizemlju. Posjedovao je i veliku mermernu kadu koja nije sačuvana do danas.

Latonina fontana. Latona, mitska majka Apolona, dovodi se u simboličku vezu sa Anom Kastiljskom, majkom Luja XIV

Spoljašnjost

Parkovi

Dvorski park je uređen u tri navrata: 1662–1667, 1668–1677 i 1678–1689. Uređenje parkova započeo je Jacques Boyceau de La Barauderie, dok ih je André Le Nôtre proširio i učinio jednim od najznačajnijih parkova Evrope. Park je zadržao svoju nepromijenjenu baroknu strukturu do Francuske revolucije. U 18. vijeku bilo je širom Evrope popularno uređenje dvorskih parkova u engleskom stilu. Ta moda je malo utjecala na parkove Versaillesa.

Kao i dvorac, i parkovi su služili glorifikaciji kralja Sunca. Vrtovi su prepuni otvorenih ili sakrivenih aluzija posvećenih kralju. Fontane i skulpture prikazuju teme iz mitologije koje se simbolično odnose na Lujevu vladavinu. Parkovi se terasasto penju prema dvorcu što također sugerira kraljev položaj. Zvjezdasta raskršća postavljena su svuda po parku, ali glavne staze vode ka dominantnoj osi koja se prostire od velikog kanala do dvorca i dalje prema gradu. To je simbol puteva koji svi vode do kralja. Blizu glavne zgrade dvorca nalaze se dva vještačka jezera ukrašena skulpturama koje simboliziraju rijeke Francuske.

Od sjevernog i južnog krila dvorca nižu se dekorativne skulpture i vaze. U udaljenoj zoni parka ponavljaju se sale dvorca, ovaj put realizirane na otvorenom. Saloni su simulirani između drveća i živica, ukrašeni skulpturama, fontanama i oblikovanim baštenskim biljkama. Jedna od najpoznatijih atrakcija je Mansartova kružna kolonada fontana.

Sam Luj XIV napisao je prvi vodič po svome parku u kojem je predložio najljepši put obilaska parkova:

Popet ćemo se do Apolonove fontane i tu ćemo zastati da se divimo skulpturama i vazama Kraljevske aleje, Latoninoj fontani i dvorcu. Odavde se vidi veliki kanal. Ko želi da u istom danu posjeti menažeriju i Trijanon, treba njih prvo posjetiti, a tek onda ostale fontane.^[17]

Luj XIV u vrtu Versajskog dvorca, pogled na Apolonovu fontanu sa velikog kanala

Na kraju "zelenog tepiha", koji povezuje dvorski vrt sa ostalim parkovima, nalazi se "Apolonova fontana" iz koje se bog Sunca simbolički uzdiže u pravcu kralja. Iza ovog vještačkog jezera počinje veliki kanal u obliku krsta. Kanal dijeli dvorski park, a imao je i funkciju da odvodnjava močvarno zemljište. Tokom gradnje kanala umrlo je na desetine hiljada radnika, što zbog nezgoda, što zbog malarije. U vrijeme kralja Sunca po kanalu su plovile gondole ka malom naselju pod imenom "Mala Venecija". Tu je bila usidrena jedna kopija bojnog broda. Na južnom kraju kanala nalazila se velika menažerija. Luj XIV ovdje je držao afričkog slona (1668–1681) koga je dobio kao diplomatski poklon od Portugalaca.

Za dostavu vode u parkove razvijen je sistem akvadukata i vodovoda. U blizini mjesta Marly-le-Roi hiljade radnika je pokretalo mašinu iz Marlyja. To je bilo veliko pumpno postrojenje koje je pumpalo vodu u parkove dvorca Versailles. Sistem cijevi bio je dugačak više od 160 kilometara. Uprkos ovom divovskom i sofisticiranom sistemu, pumpane količine vode nisu dozvoljavale da sve fontane rade istovremeno. Kada bi kralj Luj XIV išao u šetnju, u rad bi se puštale one fontane pored kojih bi u tom času prolazio. Poslije njegove vladavine fontane su radile samo dva sata dnevno.^[18] Dvorski park je imao više od 1400 fontana i više od 75.000 orezivanih stabala drveća ili ukrasnih žbunova.^[19]

Za vrijeme Luja XIV preduzeto je pošumljavanje dijelova parka. Zbog toga je drveće uklonjeno iz nekih delova parka i presađeno drugdje. Sličan poduhvat je ostvaren 1990ih.

Nekadašnji lavirint

Lavirint iz Versaillesa bio je park trapeznog oblika, površine nešto veće od jednog hektara, koji se nalazio u "malom parku". Bio je bogato ukrašen kao dio dvorske palate. Prvi planovi za lavirint su načinjeni 1661, dok je izgradnja počela 1664. U periodu 1672–1681. park je ukrašen s 39 fontana. Sve one su bile oslikane prizorima iz iz Ezopovih (La Fontaineovih) basni. Svaka fontana je imala i ispisan aforizam Isaaca de Benseradea koji se odnosio na odgovarajuću basnu. Ovo nije bio uobičajeni lavirint u koje je potrebno pronaći izlaz ili cilj, već je organiziran tako da se pored svake fontane prođe tačno jednom. Održavanje lavirinta bilo je skupo, pa je kasnije ostavljen propadanju. Konačno je uklonjen 1774. i pretvoren u park pod imenom "kraljičin vrt".

Oranžerija

Ispred južnog krila dvorca Mansart je sagradio oranžeriju koja je zamijenila jednu manju građevinu Le Voa. Masivna građevina je uklopljena u padinu. Lijevo i desno od nje su stepeništa sa 100 stepenica. Centralna galerija je duga 155 metara. Oranžerija je sa svojim ogromnim lučno zasvođenim prozorima izgrađena od kamena i izvaredan je primjer francuskog kamenorezačkog zanata. Ispred zgrade je prostor koji bi se ljeti ukrasio stotinama malih stabala naranče. Zimi bi se ova stabla čuvala u stakleniku. Na obje strane bašte bila je vodena površina pod nazivom "Švicarsko jezero".

Povrtnjak

Istočno od Švicarskog jezera nalazio se "kraljev povrtnjak" izgrađen 1678. Ovu baštu, pored koje turisti obično samo prođu, dizajnirao je Jean-Baptiste de La Quintinie. Pored svoje upotrebne vrijednosti povrtnjak je umjetnički ukrašen u stilu francuskih renesansnih vrtova. Ovdje se i danas gaje: jagode, smokve, grožđe i drugo voće i povrće. Godišnje povrtnjak proizvede do 80 tona voća i povrća.^[20]

Manji dvorci u okviru Versaillesa

U parku dvorca Versailles nalazi se više manjih dvoraca: veliki Trijanon, mali Trijanon i kraljičino selo.

Prostrani veliki Trijanon (Grand Trianon) potječe iz vremena Luja XIV. Bio je privatna rezidencija kralja i njegove porodice, ali je tokom vremena otvoren i za ostale dvorjane. Susedni mali Tijanon (Petit Trianon) sagradio je Luj XV za svoju ljubavnicu Madame de Pompadour. Ona je umrla prije nego što je mali klasicistički dvorac sasvim završen. Kasnije je Luj XVI poklonio Mali Trijanon Mariji Antoaneti. Dvorac je tada izvanredno ukrašen, park je preuređen, a u njemu je postavljen mali teatar. Kraljica je u blizini napravila lažno selo prateći modu svoga vremena. To je "kraljičino selo".

Sve ove građevine bile su udaljene do pola sata hoda od glavnog dvorca i nudile su mogućnost odmora za kraljevsku porodicu. Versailles je zapravo bio povezan u malu mrežu kraljevskih rezidencija. U istom mjestu nalazio se dvorac Klanji, a na samo pola sata jahanja nalazio se dvorac Marly koji je sa svojim baštama i fontanama bio jedan od najčuvenijih dvoraca za odmor u 17. vijeku. Istom krugu su pripadali dvorci Saint-Germain na Leju i Saint-Cloud.

Troškovi

Iako su se troškovi izgradnje i održavanja namirivali iz budžeta, novca je za Versailles uvijek nedostajalo. Mnogi planovi, kao što je uređenje fasade prema gradu, nikada nisu mogli biti realizirani zbog nedostatka sredstava. Nekada se dešavalo da apsolutističkim kraljevima zatreba novca, pa je tako Luj XIV 1689. prodao ili pretopio srebrni namještaj iz Galerije ogledala da bi finansirao Rat za palatinsko naslijeđe.^[21]

Vojska je u periodima mira radila na izgradnji dvorca. Ministar finansija Jean-Baptiste Colbert bio je štedljiv i sve predmete namijenjene Versaillesu (ogledala, goblene, tkanine) dobavljao je iz same Francuske. Čak je i kralj Sunce govorio:

Najdraže mi je ono što lijepo izgleda i malo košta^[22].

Ono što za većinu posmatrača izgleda kao vrhunac luksuza, u biti je izgrađeno krajnje površno i jeftino; dimnjaci često ne vuku dim, a prozori se ne zatvaraju sasvim. Otuda je život u dvorcu zimi bio veoma nekomforan.

Između 1661. i 1663. na troškove izgradnje je potrošeno više od 1.500.000 livri. Prvobitni dvorac Luja XIII koštao je ukupno 300.000 livri, od čega je 213.000 potrošeno na dvorac, a 82.000 na vrtove. U periodu 1664–1688. godišnje je trošeno oko milion livri na gradnju dvorca. Francuski državni budžet 80-ih godina 17. vijeka iznosio je 110 miliona livri, od čega je Luj, poslije Francusko-holandskog rata, izdvajao 15 miliona za gradnju Versaillesa.^[23] Do Lujeve smrti za Versailles (dvorac, parkove, održavanje) potrošeno je 300 miliona livri.^[24] Za namještaj je utrošeno 50 do 60 miliona i dva miliona za izgradnju kanala. Za poređenje, odšteta porodici za smrt radnika poginulog nesrećnim slučajem pri izgradnji Versaillesa iznosila je 40 do 100 livri.^[23]

Procjenjuje se da je na izgradnju i održavanje Versaillesa u doba do Francuske revolucije potrošen ekvivalent od današnjih 2 milijarde američkih dolara. Troškovi restauracije i održavanja poslije Drugog svjetskog rata nesumnjivo su premašili ovu svotu. Restauracija Galerije ogledala, završena 2006, koštala je 12 miliona evra. Francuska vlada je 1999. za projekte restauracije u narednih 7 godina izdvojila 135 miliona evra.

Historijski značaj

Dvorac u doba Lujeva

Rezidencija kralja Sunca i njegovih nasljednika

Dvorac krajem vladavine Luja XIV, Pogled na *Corps de Logis*. Autor: Pierre-Denis Martin

Francuska je u 17. vijeku bila najmoćnija evropska država koja je pod vlašću kralja Sunca postala kulturni, privredni i politički centar kontinenta. Dvorac u Versaillesu bio je slika francuskih dostignuća i simbol njene veličine i snage. Red u uređenju parkova odražavao je red koji je Luj doneo svojoj državi.

Kralj je volio mali lovački dvorac svoga oca. Tu je mogao sagraditi reprezentativnu novu palatu, koja bi u uskom Parizu bila nezamisliva. Njegova odluka da dvor 1682. preseli iz Louvrea i palate Tuileries u Versailles obilježila je naredne decenije francuske historije. Ovde je zasnovao stil vladavine kasnije poznat kao apsolutizam. Luj XIV je ovim potezom želio spriječiti pobune poput pobune frondi i da strogo kontrolira plemstvo koje ima pristup do njega. Spriječio je aristokratiju da se bavi svojim nekadašnjim poslom regionalnih administratora i zamijenio ih birokratama. Samo je dvor dodjeljivao položaje, titule i nadležnosti, a oni koji bi bili daleko od kralja, rizikovali bi da izgube privilegije i prava. Time je smanjena opasnost od sklapanja zavjera daleko od dvora, kakva je postojala u vrijeme njegovog oca.

Aristokratija je politički oslabljena i ujedno umirena skupim poklonima i raskošnim proslavama. Da bi bili u skladu s najnovijom modom, učestvujući na proslavama i lovovima, plemići su pristajali da primaju apanažu od kralja. Dobiti stan u Versaillesu bila je posebna privilegija uz koju je išla iluzija da se učestvuje u upravljanju iz centra moći. Nekad moćna francuska aristokratija dobrovoljno se odricala zamaka u provinciji da bi vrijeme provodili u blizini kralja. Tako se dešavalo da bi neki plemići nasljeđivali titule vojvodstava koje nikada ne bi lično posjetili. Ako bi kralj za nekog uzgred spomenuo da bi "mogao provesti neko vrijeme u provinciji", to bi značio njegov siguran pad na društvenoj ljestvici. Zato se aristokratija jako trudila da se dopadne kralju. U dvorcu su stalno stanovale hiljade ljudi.^[6] Ovo je bio pravi grad pod jednim krovom, sa stanovima, prostorom za rad i zabavu. U hodnicima i dvoranama su radili trgovci.^[25] Među hiljadama aristokrata stanovnika Versaillesa mnogi su bili siromašni. Oni bi stanovali u tavanskim prostorijama. Victor Hugo je kasnije opisao zgradu dvorca kao "dvorsku kasarnu".^[24]

Francusko društvo bilo je veoma opterećeno transformacijom zemljoposjedničkog u dvorsko plemstvo. Plemstvo se oslobodilo starih upravljačkih obaveza i počelo život u dekadentnoj dokolici. Treći stalež je za to vrijeme preuzeo teret poreza i morao da vrijedno radi da bi se približio standardu života povlaštene aristokratije. Ovo stanje je stotinjak godina kasnije bilo jedan od uzroka Francuske revolucije.

Pod nasljednicima kralja Sunca Versailles izgubio je nekadašnji centralni značaj, pa se otmjeno društvo ponovo počelo okupljati po provincijskim dvorcima ili pariskom salonima. Versailles je i dalje služio kao rezidencija kraljeva Luja XV i Luja XVI. Iako su korišteni i drugi dvorci u okolini Pariza, Versailles je uvek bio sjedište vlade i centar francuskog dvora. Samo je poslije smrti Luja XIV 1715, u doba regentstva Filipa II u ime dječaka Luja XV, kraljevska porodica napustila Versailles i boravila u dvorcu Saint-Cloud.^[26]

Dvorac i javnost

Palata nije bila rezervisana samo za plemstvo; ući je mogao svako ko je posjedovao šešir i mač. Običan narod je imao pristup dvoranama Versaja. Kraljevska porodica je tako i obedovala u prisustvu javnosti. Poznato je da je Marija Antoaneta rodila svoje prvo dete u sobi prepunoj posmatrača. Pristup dvorcu nije značio i mogućnost kontakta sa dvorjanima. Kontakt sa službenicima i dvorjanima je bio moguć samo poštovanjem ustaljenih dvorskih pravila i posrednika.

Dvorski protokol

I prethodnici kralja Sunca su imali razvijen sistem pravila u glorifikovanju francusih vladara. Ipak, ceremonijal koji je razvijen u doba Luja XIV ih je sve nadmašio. Etikecija je diktirala svaki postupak, od velikih proslava i prijema, do običnih ručkova. Pravila su postojala i za slučaj bolesti i smrti. Tako se Luj XV 1774. razboleo od velikih boginja u Trijanonu, pa su ga brzo preneli u Versaj, gde je umro pod budnim okom celog dvora.

Kralj je u ovom sistemu bio centar gotovo božanskog obožavanja. Kraljeva svrha je bila da služi Francuskoj. Biti kralju od pomoći kada bi on ujutru ustajao, dodati mu vodu ili košulju, značilo je vrhovnu počast. Pravo da se bude u prisustvu kralja, pravo da se u njegovom prisustvu govori, čak i pravo da se uće u njegove odaje kroz određena vrata, bilo je odraz nečije moći i reputacije. Luj XIV je napisao u svojim memoarima:

Uopšte je jedno od najznačajnijih dostignuća Naše moći da je jedna stvar koja po sebi nema vrednosti, dobila neprocenjivu vrednost^[27]

Etikecija se nije odnosila samo na odnos prema kralju, već je važila i za vojvode, prinčeve, svakog dvorjanina. Protokol je određivao međusobne odnose i svakome dodeljivao mesto u dvorskom društvenom sistemu. Primer za strog dvorski ceremonijal je sledeća anegdota, koju je prenela jedna od dvorskih dama Marije Antoanete (madam Kampan).

Kraljičin ceremonijal je odgovarao kraljevom ceremonijalu. Dvorska dama je imala pravo da kraljici pri oblačenju pruži košulju. Druga dama joj je pružala potsuknju i odeću. Ako bi tu bila princeza iz kraljevske porodice, onda bi na nju prešlo pravo da kraljici doda košulju. Tako je jednom kraljica bila pored svojih dama potpuno razodjevena. Njena sobarica je dodala košulju njenoj dvorskoj dami u trenutku kad je u sobu ušla vojvotkinja od Orleana. Dvorska dama je vratila košulju sobarici koja je namjeravala da košulju da vojvotkinji, kad je u sobu ušla još više rangirana grofica od Provanse. Sad je košulja vraćena sobarici, pa je tek iz ruku grofice stigla najzad do kraljice. Sve ovo vrijeme ona je bila gola, onakva kakvu ju je Bog stvorio, morala je stajati i posmatrati kako se dame njenom košuljom nadmeću u davanju komplimenta^[28]

Proslave u Versaju

Da bi se zabavili besposleni dvorjani, u Versaju su organizovani balovi, proslave, i turniri. Lično je kralj bio organizator redovnih zabavnih večeri u svojim apartmanima.^[29] Pored stalnih banketa, maskenbala i izvođenja opera, povremeno su organizovane višednevne proslave koje su svojom blistavošću i brojem zvanica služile da uveličaju kraljevu slavu.

Posebno su dvije proslave proširile reputaciju Versaja: od 7. do 14. maja 1664. održana je velika proslava „Zadovoljstva Čarobnog ostrva“ u proširenom parku, gde je kralj Luj XIV ugostio 600 zvanica.^[30] Lajtmotiv proslave, priča o Alsini i Čarobnom ostrvu, bila je omiljena tema u doba baroka. To je bila proslava za koju je Žan-Batist Lili komponovao nove opere, a Molijer napisao pozorišne komade. Zbog ogromnog novca uloženog u slavlje ovaj događaj je privukao pažnju i zavist drugih evropskih dvorova. Godine 1668. priređena je proslava „Veliko kraljevo zadovoljstvo“ povodom sklapanja mira iz Ahena. Ova proslava nije organizovana samo zbog kraljeve pobede, već i kao poklon njegovoj ljubavnici madam Montespan. U okviru proslave izveden je balet sa više od 1.200 glumaca, igrača i statista. Muziku je napisao dvorski kompozitor Lili, a libreto dvorski pisac Molijer.

Druge značajne proslave odigrale su se u Versaju 23. februara 1745. i 9. februara 1747, kao i kad se venčao dofen i kasniji kralj Luj XVI maja 1770.

Znameniti događaji

U dvorcu Versaillesodigralo se više bitnih historijskih događaja. Tu su obitavali ambasadori iz više evropskih zemalja, delegacije iz Sijama, Persije, kao i Indijanci iz francuskih kolonija u Americi. Najznačajniji politički događaj bilo je sklapanje Versajskog mirovnog ugovora 1919.

Godine 1757. Damjen je ovde pokušao atentat na Luja XV (i zbog toga bio raščerečen), 1763. gostovao je mladi Mocart. Dana 19. septembra 1783. braća Mongolfje su poslali na let balonom jednu ovcu, jednog petla i jednu patku pred kraljem, kraljicom i više hiljada posmatrača.

Tokom revolucije

Francuska skupština staleža se 5. maja 1789. sastala se u Grande Salle des Menus Plaisirs. Time je započela ustavotvorna faza Francuske revolucije. Kralj, koji je po ustavu sazivao i raspuštao skupštinu staleža, iz političkih razloga je zatvorio skupštinsku dvoranu. Poslanici trećeg staleža su se okupili u zatvorenom teniskom igralištu Versaja. Tu su 20. juna položili tenisku zakletvu: „... da se nikada ne raziđemo, dok država ne bude imala Ustav...“.

Luj XVI i Marija Antoaneta su živeli u dvorcu do 5. oktobra 1789. Tog dana su žene iz marša na Versaj naterale kralja, porodicu i dvorjane da napuste dvorac i presele se u Pariz u palatu Tiljerije. Revolucionari su opljačkali dvorac koji je potom ostavljen prazan.

Poslije revolucije

Posle revolucije 1789. dvorac je otvaran samo izuzetno. U doba vladavine kralja Luj-Filipa sobe dvorca su preuređene u nacionalni muzej ukrašen bistama, portretima i drugim značajnim umetničkim delima. Tada su načinjene velike promene na severnom i južnom krilu, stvoren je muzej u nekadašnjim apartmanima, a središnje dvorište južnog krila je natkriveno i pretvoreno u kongresnu dvoranu.

Arhitekt parkova Gabrijel Tuin je 1820. u svom delu Plans raisonnés de toutes le espèces de jardins dao predlog delimičnog preuređenja dvorskog parka kojim bi se on uklopio u još veću celinu. Ovaj projekat nije realizovan.

Proglašenje Nemačkog carstva

Dvorac Versaillesje imao veliki značaj u istoriji francusko-nemačkih odnosa. Od 5. oktobra 1870. do 13. marta 1871. dvorac Versaillesje bio komandno mesto nemačke armije. Poslije pobede nad Francuskom u Nemačko-francuskom ratu iz 1870/1871, 18. januara 1871. u Galeriji ogledala dvorca Versaj, kralj Vilhelm I od Pruske je krunisan za kajzera (cara) Vilhelma I. Ovo mesto je odabrano jer mnoge zidne slike iz doba Luja XIV ilustruju njegove pohode na nemačke zemlje. Time je Viljem simbolično označio ponovno ujedinjenje Nemačke. Pobijeđeni Francuzi vidjeli su u ovom činu samo ponižavanje svoje nekadašnje kraljevine.

Francuska nacionalna skupština se 10. marta vratila u Versaillesiz Bordoa. U Pariz je premeštena 1879.

Francuzi su organizovali potpisivanje Versajskog mira u ovom dvorcu kao revanš za proglašenje nemačkog carstva.

Uloga dvorca u modernoj Francuskoj

Od vremena treće republike sastajala se Francuska skupština u Versaju u posebno izgrađenoj dvorani u južnom krilu. Ovde su poslanici i senatori birali Predsjednika republike od 1879. do 1953. I danas se u dvorcu Versaillesokupljaju poslanici kod donošenja veoma važnih odluka ili promjene ustava.

Bretonski separatisti su 26. juna 1978. izazvali podmetnutu eksploziju u dvorcu Versaj, koji je za njih predstavljao simbol francuskog centralizma.

Dvorac i park Versaja su stavljeni na UNESKO listu Svjetske baštine 1979.

Versajski dvorac sa svojim parkovima, muzejima i sporednim dvorcima je otvoren za javnost i predstavlja najposećeniji dvorac Francuske. Za održavanje dvorca brine se ekipa od 800 ljudi.^[31] Poseta dvorcu i muzejima se naplaćuje. Godišnje dvorac poseti oko tri miliona ljudi.^[32] Oko 70% posetilaca su stranci.

Versailles kao uzor

Mnogi dvorci i rezidencije u 17. i 18. veku su građeni po uzoru na Versaj. Među njima su:

Dvorac Blenhajm - Engleska
Peterhof - Rusija
Palata u Kazerti - Italija
Dvorac Šenbrun - Austrija
Rezidencija u Vircburgu - Njemačka
Dvorac Ludvigzburg - Njemačka
Dvorac Herenkimze - Njemačka (Bavarska)
Drotingholm - Švedska
Esterhaza - Mađarska

Vanjski linkovi

Commons logo

Commons ima datoteke na temu: Versajski dvorac

Reference

^ "Chateau de Versailles: a glimpse of some masterpieces". Arhivirano s originala, 13. 4. 2009. Pristupljeno 10. 8. 2012.
^ ^a ^b "Arhivirana kopija". Arhivirano s originala, 13. 4. 2009. Pristupljeno 10. 8. 2012.CS1 održavanje: arhivirana kopija u naslovu (link)
^ Jean M. Pérouse de Montclos, Robert Polidori: Versailles Könemann, Köln 1996, S. 22
^ Jean M. Pérouse de Montclos, Robert Polidori: Versailles S. 8
^ Simone Hoog / Daniel Meyer Versailles - Der große Kunstführer, Edition Art Lys, 1995, S. 9
^ ^a ^b Jean M. Pérouse de Montclos, Robert Polidori: Versailles S. 88 ff.
^ Bernd-Rüdiger Schwesig Ludwig XIV., Rowohlt Verlag, 2005, S. 76
^ Vgl. Philippe de Courcillon, Marquis de Dangeau: Journal d'un courtisan à la cour du Roi Soleil"
^ / fr/110_La_construction_du_Chateau.php www.chateauversailles.fr istorija dvorca
^ Jean M. Pérouse de Montclos, Robert Polidori: Versailles S. 84, 85.
^ Rolf Tomann (Hrsg.) Klassizismus und Romantik, Könemann 2000, S. 84 f.
^ Hermann Boekhoff (Hrsg.) Paläste, Schlösser, Residenzen - Zentren europäischer Geschichte, Karl Müller Verlag Erlangen, 1993. S. 95 f.
^ Daniel Meyer Versailles - Wegweiser Edition Art Lys, 1995, S. 45
^ Jean M. Pérouse de Montclos, Robert Polidori: Versailles. S. 101
^ Jean M. Pérouse de Montclos, Robert Polidori: Versailles S. 68.
^ Dirk Van der Cruysee Madame sein ist ein ellendes Handwerck. Lieselotte von der Pfalz - eine deutsche Prinzessin am Hof des Sonnenkönigs, Piper 1995. S. 496
^ Simone Hoog / Daniel Meyer Versailles - Der große Kunstführer S. 126
^ Jean M. Pérouse de Montclos, Robert Polidori: Versailles S. 32, 33
^ Bernd-Rüdiger Schwesig Ludwig XIV., S. 77
^ "WDR Servicezeit vom 27. Juni 2005". Wdr.de. Pristupljeno 7. 10. 2011.
^ Daniel Meyer Versailles - Wegweiser S. 28
^ Bernd-Rüdiger Schwesig Ludwig XIV.S. 76
^ ^a ^b Jean M. Pérouse de Montclos, Robert Polidori: Versailles S. 60, 61
^ ^a ^b Hermann Boekhoff (Hrsg.) Paläste, Schlösser, Residenzen - Zentren europäischer Geschichte S. 92 f.
^ Vincent Cronin Ludwig XVI. und Marie Antoinette, List Verlag, 2005. S. 17
^ Hermann Boekhoff (Hrsg.) Paläste, Schlösser, Residenzen - Zentren europäischer Geschichte S. 100 f.
^ Jean M. Pérouse de Montclos, Robert Polidori: Versailles Könemann, Köln 1996, S. 64
^ Norbert Elias: Die höfische Gesellschaft, Suhrkamp 2002, S. 148 f.
^ Jean M. Pérouse de Montclos, Robert Polidori: Versailles S. 71 ff.
^ Bernd-Rüdiger Schwesig Ludwig XIV., S. 44
^ "Internet prezentacija dvorca, pregled zaposlenog osoblja". Arhivirano s originala, 26. 10. 2007. Pristupljeno 10. 8. 2012.
^ 23.12.2003, 00:00 Uhr 23.12.2003, 00:00 Uhr Henning Lohse (23. 12. 2003). "Hamburger Abendblatt 23. децембар 2003". Abendblatt.de. Pristupljeno 7. 10. 2011.CS1 održavanje: više imena: authors list (link)

[1] "Chateau de Versailles: a glimpse of some masterpieces". Arhivirano s originala, 13. 4. 2009. Pristupljeno 10. 8. 2012.

[Chiffres-2] "Arhivirana kopija". Arhivirano s originala, 13. 4. 2009. Pristupljeno 10. 8. 2012.CS1 održavanje: arhivirana kopija u naslovu (link)

[3] Jean M. Pérouse de Montclos, Robert Polidori: Versailles Könemann, Köln 1996, S. 22

[4] Jean M. Pérouse de Montclos, Robert Polidori: Versailles S. 8

[5] Simone Hoog / Daniel Meyer Versailles - Der große Kunstführer, Edition Art Lys, 1995, S. 9

[autogenerated1-6] Jean M. Pérouse de Montclos, Robert Polidori: Versailles S. 88 ff.

[7] Bernd-Rüdiger Schwesig Ludwig XIV., Rowohlt Verlag, 2005, S. 76

[8] Vgl. Philippe de Courcillon, Marquis de Dangeau: Journal d'un courtisan à la cour du Roi Soleil"

[9] / fr/110_La_construction_du_Chateau.php www.chateauversailles.fr istorija dvorca

[10] Jean M. Pérouse de Montclos, Robert Polidori: Versailles S. 84, 85.

[11] Rolf Tomann (Hrsg.) Klassizismus und Romantik, Könemann 2000, S. 84 f.

[12] Hermann Boekhoff (Hrsg.) Paläste, Schlösser, Residenzen - Zentren europäischer Geschichte, Karl Müller Verlag Erlangen, 1993. S. 95 f.

[13] Daniel Meyer Versailles - Wegweiser Edition Art Lys, 1995, S. 45

[14] Jean M. Pérouse de Montclos, Robert Polidori: Versailles. S. 101

[15] Jean M. Pérouse de Montclos, Robert Polidori: Versailles S. 68.

[16] Dirk Van der Cruysee Madame sein ist ein ellendes Handwerck. Lieselotte von der Pfalz - eine deutsche Prinzessin am Hof des Sonnenkönigs, Piper 1995. S. 496

[17] Simone Hoog / Daniel Meyer Versailles - Der große Kunstführer S. 126

[18] Jean M. Pérouse de Montclos, Robert Polidori: Versailles S. 32, 33

[19] Bernd-Rüdiger Schwesig Ludwig XIV., S. 77

[20] "WDR Servicezeit vom 27. Juni 2005". Wdr.de. Pristupljeno 7. 10. 2011.

[21] Daniel Meyer Versailles - Wegweiser S. 28

[22] Bernd-Rüdiger Schwesig Ludwig XIV.S. 76

[autogenerated2-23] Jean M. Pérouse de Montclos, Robert Polidori: Versailles S. 60, 61

[autogenerated3-24] Hermann Boekhoff (Hrsg.) Paläste, Schlösser, Residenzen - Zentren europäischer Geschichte S. 92 f.

[25] Vincent Cronin Ludwig XVI. und Marie Antoinette, List Verlag, 2005. S. 17

[26] Hermann Boekhoff (Hrsg.) Paläste, Schlösser, Residenzen - Zentren europäischer Geschichte S. 100 f.

[27] Jean M. Pérouse de Montclos, Robert Polidori: Versailles Könemann, Köln 1996, S. 64

[28] Norbert Elias: Die höfische Gesellschaft, Suhrkamp 2002, S. 148 f.

[29] Jean M. Pérouse de Montclos, Robert Polidori: Versailles S. 71 ff.

[30] Bernd-Rüdiger Schwesig Ludwig XIV., S. 44

[31] "Internet prezentacija dvorca, pregled zaposlenog osoblja". Arhivirano s originala, 26. 10. 2007. Pristupljeno 10. 8. 2012.

[32] 23.12.2003, 00:00 Uhr 23.12.2003, 00:00 Uhr Henning Lohse (23. 12. 2003). "Hamburger Abendblatt 23. децембар 2003". Abendblatt.de. Pristupljeno 7. 10. 2011.CS1 održavanje: više imena: authors list (link)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]