Nekropole stećaka u Ljubinju

Nekropole stećaka u Ljubinju iz kasnijeg srednjeg vijeka, predstavljaju značajne dokumente za proučavanje istorije perioda samostalnosti Bosne i Hercegovine, posebno istorije i umjetnosti 14. i 15. vijeka.

Historija

U drugoj polovini 12. vijeka Ljubinje sa okolinom spadalo je u oblast Hum (Zahumlje), koju je Nemanja zajedno sa Travunijom, uskoro prisjedinio srpskoj državi. U vlasti Nemanjića ovaj kraj je ostao sve do blizu polovine 14. vijeka, kada su ga Stjepan I Kotromanić i Tvrtko I pripojili Bosni.

Osmanlije su Ljubinje sa okolicom zauzeli 1465. godine. Kao nahija spominje se u turskim dokumentima prvi puta 1469. godine. Od osnivanja Hercegovačkog sandžaka 1479. do početka 16. vijeka ljubinjska nahija je spadala u Drinski, odnosno Fočanski kadiluk.

Čitav ljubinjski kraj u srednjem vijeku naseljavala su vlaška plemena za koja nije utvrđeno da li su starosjedioci ili doseljenici i kada su mogla doći ovamo. Među ovim plemenima isticali su se Vlahovići, Pocrnje, Radosalići, Burmazi, Bančići, Goduni, Boljuni i Hrabreni-Miloradovići.

U ljubinjskom kraju su se iz kasnijeg srednjeg vijeka sve do danas očuvali kameni nadgrobni spomenici — stećci. Njihov ukupan broj prelazi 600 primjeraka, od čega 109 imaju raznovrsne, često originalne reljefne motive dekorativnog i simboličnog karaktera, a 12 primjeraka imaju i natpise u starobosanskoj ćirilici.

Lokacija	Ploča	Sanduk	Sljemenak	Krst	Ukupno	Ukrašeni	Natpis
Miljanovići		2		1	3	1	1
Grablje	2	8			10	1
Žrvanj		1		1		2
Vođeni	1	3			4	1
Gradac		11		1	12	2
Dubočica		149	1		150	12
Ljubinje	10	27	4		41	5
Bančići	13	11		3	27	10
D.Kapavica				1	1	1	1
Prem.Polje	20	66	1	3	90	21	5
Rđusi	13	25		2	40	7
Ubosko	23	115	3	1	142	23	2
Vlahovići	3	108			111	23	3
Rankovci				3	3	3
Mišljen	3	36	1	2		15
Vlaka	2			1		1
SVEGA	90	562	10	19	681	125	12

Ukrašavanje

Ukupan broj ukrašenih spomenika u ljubinjskom kraju je 109, ili 17%, što je visok broj. Evidentirano je 75 raznovrsnih motiva koji se mogu klasificirati kao: dekorativni, simbolički i ostali (figuralne predstave koje mogu biti i simboli).

Dekorativnu grupu sačinjavaju 26 raznovrsnih motiva pretežno geometrijskih i biljnih stilizacija. Najzastupljeniji motiv je niz kosih paralelnih crtica koji se javlja 79 puta u vidu bordure. Slijedi motiv povijene linije sa malim trolistovima, motiv koji je toliko karakterističan za stećke, naročito one u Hercegovini, da se smatra klasičnim motivom ove vrste spomenika kulture. On se javlja ukupno 61 put. Treći najčešće korišteni dekorativni motiv jest cik-cak linija. Ostali motivi su: jednostavne plastične i tordirane plastične vrpce, niz običnih rozeta i rozeta u kružnim vijencima, niza naizmjenično poredanih kružnih vijenaca i kosih krstova i motiv romba.

Simbolični motivi su zastupljeni u najvećem broju sa rozetom koja predstavlja zvijezdu kao nebesko tijelo. Slijede motivi krsta i kružnog vijenca (predstava sunca). Motiv polumjeseca (solarno-lunarni motiv) nije zastupljen većim brojem, kako je to uobičajeno u drugim krajevima Bosne i Hercegovine, jer javlja se svega 8 puta, najčešće u zajednici sa rozetom (zvijezdom) ili sa krstom. Motiv polujabuke također ovdje nije čest. On se javlja 10 puta.

Figuralne predstave, kojima inače obiluju stećci ljubinjskog kraja, zastupljene su prije svega predstavama fantastičnih životinja. Slijede predstave ljudskih figura sa visoko uzdignutim rukama.

Ostali motivi su zastupljeni sa arkadama koje se javljaju 27 puta, isključivo na vertikalnim stranama visokih sanduka raznih nekropola. Ponekada se lukovi ovih arkada završavaju šiljasto, ponekad polukružno, ali najčešće su lukovi skoro puni krugovi, odnosno kružni vijenci. Osim toga, lukovi su ojačani još jednom linijom ili su tordirani. Stubovi su nejednake debljine i počesto imaju naznačene kapitele. Motiv arkada je pozajmljen iz Dalmacije i ima svrhu da stećku pridruži taj karakterističan elemenat romaničke, odnosno gotičke kuće.

Drugi motiv po broju primjeraka jest štit sa mačem, koji se javlja 12 puta. Ako njemu dodamo i 2 štita bez mačeva, onda se motiv štita ukupno javlja 14 puta. Vidimo ga na raznovrsnim oblicima stećaka i na raznim nekropolama. Uvijek je štit pravougaonog oblika sa jednom užom stranicom nakošenom i ponekad urezanom za proturanje koplja. Mačevi su uvijek ispod štita i samo im se vidi držak i šiljasti završetak. Ovakvih motiva ima posvuda u Bosni i Hercegovini. Njihova pojava se objašnjava time što su mnogi ondašnji stočari htjeli na taj način da osiguraju uspomenu na svoje plemićko porijeklo ili na svoja viteška svojstva.

Scene lova prikazane su 10 puta. Motiv jelena (i srne) bio je vrlo omiljen na stećcima našeg područja. I predstava ptice je bila omiljen motiv ljubinjskih stećaka, koje se javljaju i uz motiv jelena i srne. Od ostalih figuralnih predstava treba navesti predstavu konja i predstavu lava.

Scene kola nisu bile od velikog interesa.

Nacionalni spomenici

Nekropola u Vlahovićima

Nekropola sa stećcima i Pravoslavna crkva sv. kneza Lazara (grobna crkva kneza Vlađa Bijelića) u Vlahovićima, udaljenim od sjedišta opštine Ljubinje oko petnaest (15) km zračne linije u pravcu sjeveroistoka, su nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine. Nacionalni spomenik čini nekropola sa 65 stećaka sa ogradnim suvozidom, crkva sa ogradnim zidom u koji je uzidan 31 stećak, parohijski dom, cisterna i pravoslavno groblje sa 63 krstače.

U današnjem selu Vlahovići bilo je boravište katuna Vlahovića i spominje se 1368. godine.

Na tri stećka je natpis na bosančici. Prvi natpis je nepotpun, jer je dio postolja okrnjen, odnosi se na Vukca Vučinića. Datum nastanka natpisa nije prije 1435. godinu, tj. vrijeme kada se posljednji put spominje Vukac Vučihnić.

:+ A se leži Vukacь Vuč(i)hnićь. Vidi sezlamenije, čtio[če]! [Pomeni)]te, a vasь b(o)gь blagoslo[vio]! [A se pisa (smče)] Pribisavь.

Drugi natpis nalazi se u unutrašnjem dijelu crkve i govori da je tu sahranjen ktitor crkve knez Vlać Bijelić:

:+ A se leži knezь Vlaćь (Vlađь) Bijelićь u svojoj crьkvi u svetomь Lazaru. Človmče, tako da nijesi prokletь, ne tikaj u me!

Treći natpis govori da je tu sahranjen vojvoda Vukosav Vlaćević, sin Vlaća Bijelića i glasi:

:+ A se leži Vukosavь Vlaćevićь (Vlađevićь), s momь drugovahь družinomь i sagibohь na r[a]zmirnoj Krajine ko[nь] moga gospodina, i donesoše me družina na svoju plemenitu baš[t]i[nu], i da je prokletь tko će u me taknuti!

Smrt navedenog Vukosava Vlađevića vezuje se sa događajima iz 1481. godine kada je herceg Vlatko (Kosača) iz Herceg Novog krenuo u borbu protiv Osmanlija i bio poražen kod mjesta Mensagite (možda Nevesinje?), gdje je izgubio svu vojsku koju je imao sa sobom. Poslije navedenog sukoba Vukosava Vlađevića je njegova družina donijela na njegovu plemenitu baštinu i sahranila pored njegovog oca Vlađa Bijelića.

Nekropola u Uboskom 1

Nekropola sa stećcima na Groblju pod Dubom u Uboskom (Ubosko 1), je nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine.

Naselje Ubosko nalazi se u Uboskom polju, oko 2 km istočno od glavnog puta Stolac-Ljubinje–Trebinje i 8 km od Ljubinja. Prema historijskim izvorima iz sedamdesetih godina 15. stoljeća, u Uboskom je bio jedan od četiri katuna hercegovačkih Vlaha “rodo-plemenske jedinice Burmaza”, najbrojnijeg od bratstava Vlaha. U to vrijeme katunar jedne grupe Burmaza bio je Milobrat Obradović. Na dva stećka su natpisi i odnose se na Pomoćana Ostojića i Dabiživa Radovanovića na nekropoli Grebuše. Transkripcija glasi:

:ASE LEŽI DABIŽIV' RADOVANOVIĆ' ČOČE TAKO DA SI BLAG.

Ovaj natpis izlazi iz okvira stereotipne formule epitafa po ugledanju na rimske, i svojim lijepim narodnim jezikom originalno i neposredno saopštava i poručuje da bi svi ljudi koji pročitaju taj natpis trebalo da budu pošteni, odmjereni u svojim postupcima, smjerni — blagi.

Nekropola u Uboskom 2

Nekropola sa stećcima na Ljeljen groblju (Grčko groblje) u Uboskom (Ubosko 2), je nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine.

Stećci su vrlo dobro klesani, ali je do danas veći broj spomenika stradao od atmosferilija. Mnogi su utonuli u zemlji, nekoliko ih je prevaljeno, neki su prelomljeni i okrnjeni. U odnosu na stanje 60. godina 20. vijeka, stećci su još više obrasli lišajevima, tako da se danas ukrasi na pojedinim stećcima jedva prepoznaju.

Nekropola u Ljubinju

Nekropola sa stećcima u Ljubinju, zajedno sa crkvom rođenja Bogorodice u Ljubinju je nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine. Od ukupno 41 stećka, koliko je nekada brojala ova nekropola, danas je kod crkve i pravoslavnog groblja ostalo samo 6 primjeraka. Preostali broj stećaka prenijet je na lokaciju kod nove pravoslavne crkve u centru Ljubinja.

Rđusi

Na putu koji vodi od Žegulje do Uboskog nalazi se zaseok Rđusi u kojem se nalazi istoimena nekropola sa GPS koordinatama: 43.003378, 18.051561. U blizini nekropole smještena je pravoslavna crkva sa aktivnim i starijim grobljem. Stećci se nalaze u polju obraslom drvećem i šibljem te je gotovo nemoguće pristupiti im. Od ukrasa se primijećuju ordirana vrpca i arkade.

Mišljen

Selo Mišljen nalazi se oko 8 km vazdušne linije zapadno od Ljubinja. Smješteno je na produženoj manjoj krečnjačkoj visoravni, na 660 m nadmorske visine planine Lipnice (1067m), koja se blago spušta prema zapadu.

Okolinu Mišljena u XV vijeku naseljavala su vlaška plemena: Burmaz, Mirilović, Gleđevaci, Pocrnja, Primilović i Bančić, a područje je ulazilo u sastav župe Popovo. Mišljen se u prvoj polovini XV vijeka nalazio u posjedu humske vlasteoske porodice Nikolića. Godine 1434. na Mišljenu se pominju ljudi kneza Grgura Nikolića, dok se 1440. pominju ljudi njegovog sina Vukašina Grgurića.

Uz pravoslavnu crkvu svetoga Vasilija Ostroškog nalazi se nekropola stećaka. Broji ukupno 43 spomenika, od čega su 3 ploče, 36 sanduka, 1 sljemenak i 2 krstače

Ukrašavanje stećaka

Na ukupno 15 spomenika postoje ukrasi što čini najveći procenat ukrašenosti od 37%, u srednjovjekovnim nekropolama ljubinjskog kraja.

Predstave na stećcima se pojavljuju 12 puta:

• kolo 3 puta (osam ženskih figura koje se drže za ruke, mješovito kolo i tri muške i dvije ženske figure
• čovjek na konju 2 puta (konjanik ima koplje podignuto za borbu, konjanik desnu ruku drži na boku dok lijevom pridržava uzde)
• lov na jelena 2 puta (konjanik sa kopljem, pješak sa lukom i strijelom, pas i jelen koji bježi). U jednoj sceni je i pas.
• turnir 2 puta (tri konjanika sa kopljima, borba tri pješaka mačevima

Od simbola, polumjesec se javlja 2 puta, a simbol krsta jednom.

Ukrasi su zastupljeni sa rozetom koja se pojavljuje 4 puta. Bordure se javljaju 14 puta i to od kosih paralelnih linija 5 puta, od povijenih linija sa trolistovima 6 puta i 2 puta od cik-cak linija. Jednom se javljaju i polukružne romaničke arkade. Na osnovu ukrasa, kao i oblika spomenika, može se zaključiti da je nekropola bila aktivna krajem XIV te kroz XV i XVI vijek, za kada postoje i sačuvane arhivske vijesti o žiteljima Mišljena. Na nekropoli nije zabilježen niti jedan natpis.

Vlaka

Nekropola je smještena uz put Ljubinje – Kotezi sa desne strane, GPS koordinate: 42.925692, 18.047836. Ukupno se nalaze 3 stećka na nekropoli: jedna krstača i dvije ploče. Na obostrano ukrašenoj krstači sa južne strane je naknadno ćiriličnim pismom uklesan tekst: OBAJ KPCT ПАО JE НА ЗЕМЉУ ОД ПОТРЕСА 1883. ПОДИЖЕ ГА С НАРОДОМ САВО СИМИЋ ЈЕРЕЈ 16. АВГ. 1890. Krstača je usađena u sredinu kamene gomile (ilirskog tumula). Kraci krstače stoje u pravcu istok-zapad. Dvije ploče se nalaze na nekoliko metara od krstače sa sjeverne i zapadne strane.

Literatura

• Desanka Kovačević-Kojić, Средњовјековни катун по дубровачким изворима, „Симпозијум о средњовјековном катуну”, Научно друштво Босне и Херцеговине, Посебна издања 2, Одјељење историјско-филолошких наука 1, Сарајево, 1963.
• Desanka Kovačević-Kojić, Učešće Vlaha u trgovinskoj razmjeni tokom XIV i XV vijeka, “Simpozijum: Vlasi u XV i XVI vijeku”, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Radovi 73, Odjeljenje društvenih nauka 22, Sarajevo 1983.
• Esad Kurtović, Seniori hercegovačkih vlaha, Zbornik radova Hum i Hercegovina kroz povijest, Hrvatski institut za povijest, Zagreb 2011, 647-695. [1] Arhivirano 18. 9. 2015. na Wayback Machine