Partsko carstvo

Partsko carstvo İmparatoriya-Ashkâniân
247. p.n.e. - 224.
Države prije: ← Seleučko carstvo Države poslije: Sasanidsko carstvo → Kušansko carstvo →
Položaj na karti Položaj na karti
Glavni grad		Ktesifon, Ekbatana, Susa
Službeni jezik		Starogrčki, Partski, Perzijski, Aramejski, Akadski
Državno uređenje		Feudalna monarhija
Šah
• 247. - 211. p.n.e.		Arsak I (prvi)
• 208. - 224.		Artaban V (zadnji)
Zakonodavstvo

Partsko carstvo (247. p.n.e. - 224.), poznatije i kao Arsakidsko carstvo, je bilo antičko iransko carstvo čiji su se vladari smatrali nasljednicima antičkog Ahemenidskog carstva. Osnovao ga je Arsak I, poglavica iranskog plemena Parni, nakon osvajanja tadašnje seleučke satrapije (provincije) Partije. Partski kralj Mitridat I (165. - 132. p.n.e.) je znatno proširio carstvo nakon zauzimanja Medije i Mezopotamije. Na svom vrhuncu, Partsko carstvo se protezalo od sjevernog toka rijeke Eufrat do današnjeg istočnog Irana. Pošto se nalazilo na trgovačkom putu svile između Rimskog carstva i kineske dinastije Han, Partsko carstvo je postalo središte prometa i trgovine.

Partsko carstvo je imalo različitu umjetnost, arhitekturu, religiju i kraljevska obilježja, jer je bilo kulturno heterogeno carstvo koje je obuhvatalo perzijsku, helenističku i regionalnu kulturu. U prvoj polovini svog postojanja, carstvo je usvojilo mnoge elemente grčke kulture, ali je na kraju postepeno oživljavalo mnoge elemente perzijske tradicije. Partski vladari su imali titulu "Kralj kraljeva", jer su se smatrali nasljednicima Ahemenidskog carstva; oni su prihvatili mnoge lokalne kraljeve za svoje vazale. Širenjem Partskog carstva, sjedište centralne vlade se prebacuje iz Nise u Ktesifon (južno od današnjeg Bagdada).

Najraniji neprijatelji Partskog carstva su bili Seleukidi na zapadu i Skiti na istoku. Međutim, nakon proširenja na zapad došli su u sukob sa Kraljevinom Ermenijom i Rimskom republikom. Rimsko i Partsko carstvo se na kraju međusobno borilo kako bi uspostavili vlast na ermenskim kraljevima. Nakon Partske pobjede nad Markom Licinijem Krasom u bici kod Kare 53. godine p.n.e., Partske snage su zauzele cijeli Levant. Nakon toga su mnogi rimski carevi ili njihovi generali vršili invaziju na Mezopotamiju tokom nekoliko Rimsko-partskih ratova koji su uslijedili u narednih nekoliko stoljeća. Tokom ovih sukoba, Rimljani su zauzimali gradove Seleukiju i Ktesifon u više navrata, ali nikada nisu bili u stanju da ih zadrže.

Česti građanski ratovi između Partskih pretendenata na prijestolje su bili više opasniji za stabilnost carstva nego strana invazija. Partsko carstvo je uništeno 224. godine kada je Ardašir I, vladar Istahra u provinciji Fars, podigao pobunu i ubio posljednjeg vladara Artabana V. Nakon toga je Ardašir I osnovao Sasanidsko carstvo koje je uništeno muslimanskim osvajanjem u 7. stoljeću.

Historija

Porijeklo i osnivanje

Prije osnivanja dinastije Arsakid, Arsak I je bio poglavica Parnija, antičkog centralno-azijskog iranskog naroda i jednog od nekoliko nomadskih plemena unutar Dahajske konfederacije. Oni su jedini govorili istočnoiranskim jezikom koji se znatno razlikovao od zapadnoiranskog jezika koji se u to vrijeme govorio u Partiji. Kako bi učvrstio svoju poziciju, Arsak I je iskoristio invaziju egipatskog faraona Ptolemeja III na teritoriju Seleučkog carstva. Ovaj sukob sa Ptolemejem, Treći Sirijski rat (246. - 241. p.n.e.), je također pomogao Diodotu da formira Grčko-Baktrijsko kraljevstvo u centralnoj Aziji. Arsak I je kasnije formirao savez sa njegovim nasljednikom Diodotom II protiv Seleučkog carstva, ali je bio protjeran iz Partije od strane snaga Seleuka II (246. - 225. p.n.e.). Nakon što je neko vrijeme proveo u izgnanstvu među nomadskim plemenom Apasikeja, Arsak I je kontranapadom ponovo zauzeo Partiju. Seleukov nasljednik Antioh III (222. - 187. p.n.e.) nije mogao odmah da reaguje jer su njegove trupe bile angažovane na obustavi pobune Molona u Mediji. Nakon poraza u bici kod Magnezije 190. godine p.n.e. Seleučko carstvo se nije miješalo u unutrašnja pitanja Partskog carstva.

Proširenje i konsolidacija

Glavni članak: Seleučko-partski ratovi

Fraat I (176. - 171. p.n.e.) je proširio Partsko carstvo do Aleksandrove kapije okupiravši grad Choaru čija lokacija danas nije poznata. Ipak najveća ekspanzija Partskog carstva se dogodila tokom vladavine njegovog brata i nasljednika Mitridata I (171. - 132. p.n.e.). Odnosi između Partskog i Grčko-Baktrijskog carstva su se pogoršali nakon smrti Diodota II, kada su partske snage zauzele dvije eparhije tokom vladavine Eukratida I (171. - 145. p.n.e.). Nakon toga, Mithridat I je napao Mediju i zauzeo grad Ekbatan 148. p.n.e.; region je bio destabilizovan nedavnim Seleučkim suzbijanjem pobune koju je predvodio Timarh. Nakon ove pobjede uslijedilo je zauzimanje Babilonije, Elimaide, Haracene i Suse čime se Partsko cartvo proširilo do rijeke Ind. Iako je Hekatompil služio kao Partska prijestolnica, Mitridat I je osnovao kraljevske rezidencije u Seleukiji, Ekbatanu, Ktesifonu i novoosnovanom gradu Mitridakertu (Nisa, Turkmenistan) gdje su sagrađene i održavane grobnice Arsakidskih kraljeva. Ekbatan je kasnije postao glavna ljetna rezidencija i ceremonijalno mjesto kraljeva.

Demetrije II Nikator je 140. godine p.n.e. uspio pokrenuti protivnapad protiv Parčana u Mezopotamiji. Uprkos ranim uspjesima, Seleučka vojska je poražena a Demetrije II zarobljen i odveden u Hirkaniju. Tamo je Mitridat sa velikim gostoprimstvom tretirao svog zarobljenika da ga je čak oženio svojom kćerkom Rodogunom. Demetrijev brat Antioh VII Sidet (138. - 129. p.n.e.) je pokrenuo veliku kampanju 130. godine p.n.e. kako bi zauzeo Mezopotamiju. Nakon poraza partskog generala Indatesa kod Velikog Zaba uslijedio je lokalni ustanak u kojem je ubijen partski guverner Babilonije. Antioh VII je osvojio Babiloniju i grad Susu gdje je počeo kovati novac. Napredovanjem njegove vojske prema Mediji, partski kralj Fraat II (132. - 127. p.n.e.) je dobio ultimatum da ustupi svu zemlju osim Partije, plati veliki danak i oslobodi Demetrija iz zatočeništva. Fraat II je oslobodio Demetrija i poslao ga u Siriju odbivši ostale zahtjeve. U proljeće 129. godine p.n.e. Medijci su podigli otvoreni ustanak protiv Antioha VII čija je vojska iscrpila sve resurse zemlje. Dok je pokušavao utišati pobunu, partska vojska je upala u region i ubila Antioha VII. Njegovo tijelo je vraćeno u Siriju u srebrnom lijesu; njegov sin Seleuk je postao partski taoc, a kćerka se pridružila Fraatovom haremu.

Nakon vraćanja izgubljenih teritorija na zapadu, pojavila se nova prijetnja na istoku. Nomadska konfederacija Sjungnu je 176. godine p.n.e. istjerala nomadski narod Juezhi iz njihovih domova u provinciji Gansu na sjeverozapadu Kine, pa su Sake bili prinuđeni da se presele na zapad gdje su izvršili invaziju na sjeveroistočne granice Partskog carstva. Fraat II je pokušao da spriječi ovu invaziju ali je poginuo u bici. Rimski historičar Justin izvještava da je njegov nasljednik Artaban I (127 - 124. p.n.e.) doživio istu sudbinu boreći se sa nomadima na istoku. Nakon Seleučkog povlačenja iz Mezopotamije, partski guverner Babilonije je pokušao zauzeti Haracenu kojom je vladao Hispasin (141. - 124.). Međutim, Hispasin je 127. godine p.n.e. napao Babiloniju i zauzeo Seleukiju. Mitridat II (124. - 92. p.n.e.) je istjerao Hispasina iz Babilonije učinivši haracenske kraljeve partskim vazalima. Zauzevši grad Dura-Europus 115. godine p.n.e. došao je u sukob sa Kraljevinom Jermenijom. Njegove snage su porazile i svrgnule jermenskog kralja Artavazda I, a njegovog sina Tigrana uzeli za taoca.

Indo-partsko kraljevstvo, smješteno na teritoriji današnjeg Afganistana i Pakistana, je sklopilo savez sa Partskim carstvom tokom 1. stoljeća p.n.e. Bivar tvrdi da su se te dvije države međusobno smatrale političkim jednakim. Prilikom putovanja grčkog filozofa Apolonija iz Tijane kroz Partsko carstvo 42. godine, Vardan I (40. - 46.) mu je pružio zaštitu karavana dok je putovao u Indo-partsko kraljevstvo. Kad je Apolonije stigao do glavnog grada Taksile, vođa karavana je pročitao Vardanovo službeno pismo indo-partskom zvaničniku koji se prema njima odnosio sa velikom ljubaznošću. Tokom vladavine cara Wu Hana (141. - 87. p.n.e.), kineska dinastija Han je poslala delegaciju na dvorac Mitridata II 121. p.n.e. Oni su otvorili prve zvanične trgovinske odnose sa Partskim carstvo preko Puta svile, ali nisu postigli željeni vojni savez protiv konfederacije Sjungnu. Partsko carstvo se obogatilo oporezivanjem euroazijske karavanske trgovine svilom i luksuznim blagom koje su najviše uvozili Rimljani. Također su uvozili skupocjene bisere, dok su Kinezi kupovali partske začine, parfeme i voće. Kao znaci dobrih odnosa carevi su darovali egzotične životinje; Pakor II (78. - 110.) je 87. godine poslao lavove i perzijske gazele caru Zhang Hanu (75. - 88.). Trgovci iz Sogdijane su bili glavni posrednici ove vitalne trgovine donoseći u Kinu zapadnoazijsko i rimsko luksuzno staklo.

Ratovi sa Rimskom republikom i Jermenijom

Glavni članci: Rimsko-perzijski odnosi i Rimsko-partski ratovi

Dobri odnosi sa Kušanskim carstvom su u velikoj mjeri jamčili sigurnost istočne granice. Tokom 1. stoljeća p.n.e., Partsko carstvo se fokusiralo na osiguranje zapadne granice koju je ugrožavala Rimska republika. Godinu dana nakon pokoravanja Jermenije, rimski konzul Lucije Kornelije Sula se na rijeci  Eufrat sastao sa partskim diplomatom Orobazom. Njih dvojica su se složili da ova rijeka bude granica između Partskog carstva i Rimske republike. Uprkos tom sporazumu, Partsko carstvo je 92. godine p.n.e. vodilo rat protiv plemenskog vođe Laodike i njenog saveznika seleučkog kralja Antioha X Euseba (95. - 92. p.n.e.). Kada je seleučki kralj Demetrije III Eukarej (92. - 87. p.n.e.) pokušao opkoliti Beroju (današnji Alep), doživio je poraz od velike partske vojske. Mitridatov sin i nasljednik Gotarz I (91. - 80. p.n.e.) je vladao u razdoblju poznatom kao "Partsko mračno doba", zbog nedostatka jasnih podataka o događajima ovog razdoblja. Tek sa početkom vladavine Oroda II (57. - 37. p.n.e.) se može pouzdano pratiti linija partskih vladara. Tokom ovog perioda došlo je do slabljenja moći Partskog carstva što je iskoristio jermenski kralj Tigran II (95. - 55. p.n.e.) da anektira partske teritorije u zapadnoj Mezopotamiji. Ova teritorija je vraćena tokom vladavine Sinatruka (75. - 69. p.n.e.).

Tokom Trećeg Mitridatskog rata, pontski kralj Mitridat VI (120. - 63. p.n.e.) je zatražio pomoć Partskog carstva u ratu protiv Rima, ali je Sinatruk odbio pomoći. Kada je rimski zapovjednik Lucije Licinije Lukul Mlađi marširao na jermensku prijestolnicu Tigranakert 69. godine p.n.e., Mitridat VI i Tigran II su zatražili pomoć partskog kralja Fraata III (69. - 57. p.n.e.). On je odbio poslati pomoć jer je ranije utvrđena granica između Partskog carstva i Rimske republike. Pošto Tigran Mlađi, sin jermenskog kralja Tigrana II, nije uspio da preuzme jermensko prijestolje od svoga oca, uvjerio je Fraata III da maršira na novu jermensku prijestolnicu Artašat. Nakon neuspješne opsade, Tigran Mlađi je pobjegao rimskom zapovjedniku Pompeju koji ga je odveo u Rim kao taoca. Fraat III je zatražio od Pompeja da vrati Tigrana Mlađeg, ali je to Pompej odbio. U znak odmazde, Fraat III je pokrenuo invaziju na Kordunu gdje ga je rimski konzul Lucije Afranije prisilio na vojno primirje.

Fraata III su ubili njegovi sinovi Orod II i Mitridat IV, nakon čega je Orod II prisilio Mitridata IV da pobjegne u rimsku provinciju Siriju. U znak podrške Mitridatu IV, rimski konzul Aul Gabinije je marširao do Eufrata, ali se morao vratiti kako bi pomogao Ptolemeju XII Auletu (55. - 51. p.n.e.) u smirivanju pobune u Egiptu. Uprkos nedostatku podrške Rimske republike, Mitridat IV je uspio osvojiti Babiloniju i Seleukiju 54. godine p.n.e. Orodov general Surena je 53. godine p.n.e. zauzeo Seleukiju i zarobio Mitridata, pa je Marko Licinije Kras napao Partsko carstvo. Dok je njegova vojska marširala prema Haranu, Orod II je napao Jermeniju natjeravši rimskog saveznika i jermenskog kralja Artavazda II (55. - 34. p.n.e.) na bračni savez između partskog prijestolonasljednika Pakora I (51. - 38. p.n.e.) i Artavazdove sestre. Partska vojska od 1.000 katafrakta naoružanim kopljima i 9.000 konjskih streličara se sukobila sa rimskom vojskom koja je činila sedam legija i lako pješaštvo. Zahvaljujući velikoj količini strijela koje su nosile 1.000 deva, partska vojska je pružala konjskim streličarima stalnu zalihu strijela. Konjski streličari su upotrebljavali taktiku "Partskog hitca" sumirajući povlačenje kako bi izvukli neprijatelja, a zatim se okrenuli i pucali na njih kad su bili izloženi. Ova taktika izvedena sa teškim kompozitnim lukovima je razorila Krasove snage. Krasov poraz kod Harana je bio jedan od najgorih vojnih poraza u rimskoj historiji.

Oslabljeno nakon pobjede nad Krasom, Partsko carstvo je pokušalo zauzeti rimske teritorije u jugozapadnoj Aziji. Prijestolonasljednik Pakor I i njegov zapovjednik Osak su napali Siriju i Antiohiju 51. godine p.n.e., ali ih je odbio Gaj Kasije Longin koji je ubio Osaka. Kada je Pakor I napao Siriju tokom Drugog trijumvirata 40. godine p.n.e., Marko Antonije nije bio u stanju predvoditi rimsku odbranu zbog odlaska u Italiju kako bi se suprotstavio svom suparniku Oktavijanu. Nakon što je Siriju okupirala partska vojska, Pakor I i njegov zapovjednik Barzafarn su napali rimski Levant. Oni su pokorili sva naselja na mediteranskoj obali osim Ptolemaisa (današnja Akra, Izrael) i Tira. Međutim, ubrzo nakon toga su istjerani iz Levanta zahvaljujući rimskoj kontraofanzivi koju je pokrenuo general Publije Ventidije Bas. On je pobjedio partsku vojsku kojom je komandovao general Farnapat u bici kod Amanskog prijevoja. Slijedeće godine, Pakor I se suočio sa Ventidijem u bici kod Gindara. Njegovim ubistvom uslijedila je kriza nasljedstva u kojoj je Orod II izabrao Fraata IV (37. - 2. p.n.e.).

Dolaskom na prijestolje, Fraat IV je eliminirao i protjerao vlastitu braću. Jedan od njih je pobjegao Marku Antoniju i uvjerio ga da napadne Partsko carstvo. Sljedeće godine su Marko Antonije i jermenski kralj Artavazd II su izvršili invaziju iz Teodiosiopolisa na Atropatenu kojom je vladao partski saveznik Artavazd I. Međutim, Fraat IV je u zasjedi uništio divovskog udarnog ovna koji je bio namijenjen opsadi Praaspe nakon čega je Artavazd II napustio Antonijeve snage. Oslabljena Antonijeva vojska je pobjegla u Siriju gdje je Marko Antonije namamio Artavazda II u zamku sklapanjem bračnog saveza. Kao zarobljenik je paradirao tokom rimskog trijumfa u Aleksandriji gdje ga je pogubila Kleopatra VII.

Literatura

• Bickerman, Elias J. (1983), "The Seleucid Period", u Yarshater, Ehsan (ured.), Cambridge History of Iran, 3.1, London: Cambridge UP, str. 3–20.
• Bivar, A.D.H. (1983), "The Political History of Iran under the Arsacids", u Yarshater, Ehsan (ured.), Cambridge History of Iran, 3.1, London: Cambridge UP, str. 21–99
• Curtis, Vesta Sarkhosh; Stewart, Sarah, ured. (2007), The Age of the Parthians, Ideas of Iran, vol. 2, London: I. B. Tauris.
• Neusner, J. (1963), "Parthian Political Ideology", Iranica Antiqua, 3: 40–59.
• Posch, Walter (1998), "Chinesische Quellen zu den Parthern", u Weisehöfer, Josef (ured.), Das Partherreich und seine Zeugnisse, Historia: Zeitschrift für alte Geschichte, vol. 122, Stuttgart: Franz Steiner, str. 355–364.
• Schippmann, Klaus (1987), "Arsacid ii. The Arsacid dynasty", Encyclopaedia Iranica, 2, New York: Routledge & Kegan Paul, str. 526–535.
• Waters, Kenneth H. (1974), "The Reign of Trajan, part VII: Trajanic Wars and Frontiers. The Danube and the East", u Temporini, Hildegard (ured.), Aufstieg und Niedergang der römischen Welt. Principat. II.2, Berlin: Walter de Gruyter, str. 415–427.

Također pogledajte

• Mitridat IV od Partije