Italijanska umjetnost

"Stvaranje Adama", jedno od najpoznatijih djela Michelangela Buonarrotija iz perioda visoke renesanse.

Italijanska umjetnost je naziv za umjetničko stvaralaštvo na području današnje Italije koje obuhvata vremenske periode počevši od prahistorije pa sve do danas. Od antičkih vremena, Grci, Etruščani i Kelti naseljavali su italijansko poluostrvo. Brojni crteži na stijenama u Valcamonici stari su čak 8.000 godina p.n.e., a tu su i bogati ostaci etrurske umjetnosti iz hiljada grobnica, kao i bogati ostaci iz grčkih kolonija u Paestumu, Agrigentu i drugim mjestima. Uspostavom Rimskog Carstva došlo je do pojave nove dominantne italijanske i evropske sile. Rimski ostaci u Italiji su izuzetnog bogatstva, od velikih imperijalnih spomenika samog Rima do opstanka izuzetno očuvanih običnih građevina u Pompejima i susjednim mjestima. Nakon pada Rimskog Carstva, Italije je u Srednjem vijeku ostala važno središte, ne samo karolinške, otonske, umjetnosti svetih rimskih careva, normanske umjetnosti, već i bizantijske umjetnosti Ravenne i drugih lokaliteta. Italija je bila na čelu umjetničkog i intelektualnog razvoja tokom cijele renesanse (1300-1600), koja je svoj poticaj crpila iz preispitivanja klasičnog grčkog i rimskog svijeta. Počevši od predrenesanse Giotta, dostigla je poseban vrhunac u visokoj renesansi Antonella da Mesine, Leonarda da Vincija, Michelangela i Rafaella, čija su djela inspirisala umjetnike iz kasnije faze renesanse, poznate kao manirizam. Italija je zadržala svoju umjetničku dominaciju u 17. vijeku sa barokom (1600–1750), i u 18. vijeku sa neoklasicizmom (1750–1850). Danas je kulturni turizam postao glavni oslonac italijanske privrede. I barok i neoklasicizam nastali su u Rimu i proširili se na svu zapadnu umjetnost. Italija je zadržala prisustvo na međunarodnoj umjetničkoj sceni od sredine 19. vijeka pa nadalje, sa pokretima kao što su: macchiaioli, futurizam, metafizičko slikarstvo, Novecento Italiano, spacijalizam, Arte povera i transavangarda.

Italijanska umjetnost je utjecala na nekoliko velikih pokreta tokom više vijekova i imala središnju ulogu u zapadnoj kulturi. Tokom Srednjeg vijeka i renesanse, brojni dvorovi takmičili su se da privuku mnoštvo velikih umjetnika, među kojima slikare, arhitekte i skulptore stvarajući tako veliko umjetničko naslijeđe. Danas Italija ima važno mjesto na međunarodnoj umjetničkoj sceni, s nekoliko velikih umjetničkih galerija, muzeja i izložbi. Glavni umjetnički centri u zemlji su: Rim, Firenca, Venecija, Milano, Torino, Genova, Napulj, Palermo, Sirakuza i drugi gradovi. Italija je dom za 58 mjesta svjetske kulturne baštine, što je najveći broj od bilo koje zemlje na svijetu.

Prahistorijska umjetnost

Glavni članak: Italijanska prahistorijska umjetnost

Umjetnost antičkog svijeta

Magna Graecia

Glavni članak: Magna Graecia

Magna Graecia i Sicilija bile su među kulturno najaktivnijim područjima grčkog svijeta. Među najvažnijim svedočanstvima koja su nam došla su hramovi Agrigenta, Selinunta i Paestuma kao i spomenici grada Sirakuze u istoimenoj italijanskoj pokrajini, koji je bio glavni polis (na starogrčkom: πόλις) grčkog svijeta izvan grčkog poluostrva.

Etrurska umjetnost

Glavni članak: Etrurska umjetnost

Etrurska umjetnost među čija remek djela spadaju radovi u bronzi, zlatu, keramici (terakoti, bukero) i freskama, bila je najvažniji predrimski kulturni izraz u Italiji. Značajni su bili kontakti sa Magnom Graecijom koja je dala kulturni doprinos rimskoj umjetnosti u nastajanju na području današnje središnje Italije od 9. do 3. vijeka p.n.e. Etrurske bronzane figure i pogrebni reljefi od terakote spadaju u primjere snažne srednjetalijanske tradicije koja je nestala do vremena kada je Rim počeo graditi svoje carstvo na Apeninskom poluostrvu.

"Himera iz Arezza", etrurska bronzana skulptura, oko 400. p..n.e. Nacionalni Arheološki Muzej u Firenci

Etrurska zidna slika iz tzv. "Grobnice leoparda" iz 480. p.n.e. Monterozzi, Toskana.

Etrurske slike koje su sačuvane do modernog doba su uglavnom zidne freske iz grobnica, a uglavnom iz Tarquinije. Ovo su najznačajniji primjeri predrimske figurativne umjetnosti u Italiji do danas poznati naučnicima. Freske se sastoje od slikanja na svježem gipsu, tako da kada se žbuka osuši, slika postaje dio gipsa i sastavni dio zida, što joj pomaže da opstane u tako dobrom stanju (skoro sve sačuvano etrursko i rimsko slikarstvo je na fresci). Boje su pravljene od kamenja i minerala u različitim bojama koje su mljevene i miješane u mediju, a fini kistovi su napravljeni od životinjske dlake (čak i najbolji kistovi se proizvode od volovske dlake). Od sredine 4. vijeka p.n.e. chiaroscuro se počeo koristiti za prikazivanje dubine i volumena. Zidne slike bile su posebno živopisne i često prikazuju prizore Etruraca koji uživaju na zabavama, banketima kao i drugim scenama iz svakodnevnog života. Međutim, češće su prisutne scene iz tradicionalne mitologije. Koncept proporcije se ne pojavljuje ni na jednoj sačuvanoj fresci i često nalazimo prikaze životinja ili ljudi s nekim dijelovima tijela koji nisu proporcionalni. Jedna od najpoznatijih etrurskih fresaka je "Grobnica leoparda" u Tarquiniji.

Rimska umjetnost

Glavni članak: Rimska umjetnost

Maketa Rima u vrijeme Konstantina Velikog u čijem središtu je Koloseum, a jugozapadno od njega je Circus Maximus. Između ove dvije monumentalne građevine nalazio se kompleks trgova Rimski forum, a pored njih, tu su brojne palate, gradske četvrti (insule) i domuse (kuće u kojima su živjeli bogatiji Rimljani), koje sve zajedno spajaju brojne ulice i široki forumi.

Rimska umjetnost obuhvata period od skoro 1000 godina, a njeni primjeri rasprostranjeni su na tri kontinenta, od Evrope i Afrike pa sve do jugozapadne Azije. Prvi primjeri rimske umjetnosti potječu iz 509. p. n. e. osnivanjem Rimske Republike pa sve do 330. n. e. (ili mnogo duže, ako se uzme u obzir i bizantijska umjetnost). Ona također obuhvata širok spektar medija, među kojima su: skulptura, slikarstvo, mozaik, dragulji, srebro, zlato, bronza i radovi od mermera i terakote kao i drugih medija. Sám grad Rim, koji je u to vrijeme postao najveći i najnapredniji grad na svijetu, bio je mješavina raznih naroda i kultura, a Rimljani su bili veoma prilagodljivi u prihvatanju umjetničkih utjecaja iz drugih mediteranskih kultura koje su ih okruživale i prethodile. Iz tog razloga je uobičajeno vidjeti grčke, etrurske i egipatske utjecaje u cjelokupnoj rimskoj umjetnosti. Graditeljsko naslijeđe Rima je posebno rasprostranjeno. Osim tradicionalne prirode rimskog hrama, kojeg karakterizira visoki podij s istaknutim ulazom samo na jednom kraju, rimsku arhitekturu karakterizira usvajanje helenističkog planiranja i upotreba novih materijala, kao što su cigla i posebno beton koji je bio od velike važnosti pri izgradnji veličanstvenih građevina kao što su velike rimske terme, Panteon, te mnoge građevine u provincijama i na kraju Justinijanova crkva Aja Sofija u Konstantinopolju.

Ključni aspekt rimske javne umjetnosti bilo je obilježavanje važnih pojedinaca, a u kasnijem periodu Republike uočljiva je izrada upečatljivih portreta vodećih Rimljana, dijelom slijedeći izvorne verističke tradicije portretiranja, a dijelom pod utjecajem helenističkog interesa za fizionomiju. Za vrijeme Rimskog Carstva, portretne biste predaka - kao i u to vrijeme svemoćnih careva - krasile su javne zgrade i privatne kuće. Kopije i adaptacije poznatih grčkih skulptura također su bile brojne u kućama, hramovima, kupatilima i pozorištima, a osmišljene su da kroz kulturu propagiraju moć i bogatstvo Rima. Za vrijeme Carstva, reljefi koji prikazuju dostignuća careva krasili su komemorativne lukove (kao što je Titov slavoluk) i stubove (posebno Trajanov stub), pružajući svojevrsni vizuelni pandan književnim izvještajima historičara. Ovi aspekti komemoracije mogu se vidjeti i u minijaturnoj skali na rimskom novcu s mnogim od najboljih portreta, kao i širok spektar slika, kako božanskih tako i dokumentarnih.

Detalj s prikazom Dionisijevog rituala, Vila misterija, Pompeji, 60. p.n.e.

Kuće rimskih bogataša bile su raskošno oslikane i ukrašene u štukaturi. Najveći broj sačuvanih primjera rimskog zidnog slikarstva potječe iz gradova (naprimjer, Pompeji i Herkulanum) i prigradskih vila uništenih erupcijom Vezuva 79. nove ere. Slike su često prikazivale vrtne pejzaže, događaje iz grčke i rimske mitologije, historijske scene ili scene iz svakodnevnog života. Rimljani su ukrašavali podove mozaicima — slikama ili dizajnom napravljenim malim pločicama u boji. Slike i mozaici u bogatim bojama pomogli su da sobe u rimskim kućama izgledaju veće i svjetlije pokazujući i na taj način bogatstvo vlasnika.

U kršćanskoj eri kasnog Carstva, od 350. do 500. nove ere, cvjetalo je zidno slikarstvo, izrada mozaika na plafonima i podovima, kao i pogrebna skulptura, dok je skulptura u punoj veličini u okruglom i panelnom slikarstvu izumrla, najvjerovatnije iz vjerskih razloga. Kada je car Konstantin premjestio glavni grad Rimskog Carstva u Bizantijum (preimenovan u Konstantinopolj), rimska umjetnost je usvojila istočnjačke utjecaje kako bi proizvela bizantijski stil kasnog carstva. Kada je Rim opljačkan u 5. vijeku, zanatlije su se preselile i našli posao u istočnoj prijestonici. Crkva Aja Sofija u Konstantinopolju zapošljavala je skoro 10.000 radnika i zanatlija, u završnom naletu rimske umjetnosti pod carem Justinijanom I, čijom naredbom su nastali mnogi poznati mozaici širom Bizantijskog Carstva, među kojima se posebno ističu oni iz Ravenne.

Srednjovjekovna umjetnost

Tokom srednjeg vijeka italijanska umjetnost se sastojala prvenstveno od arhitektonskih ukrasa, freski i mozaika. Bizantijska umjetnost u Italiji, veoma utjecajna u to vrijeme, bila je vrlo formalna uz upotrebu profinjene dekoracije sa standardiziranom kaligrafijom i vrijednom upotrebom boje i zlata. Do 13. vijeka umjetnost u Italiji bila je gotovo u potpunosti regionalna, pod utjecajem gotike iz Francuske, istočnih strujanja iz Konstantinopolja i obnovljenog interesa za rimsku arhitekturu Kraljevine Sicilije. Na taj način je Italija u to vrijeme bila raskršće raznih utjecaja, što je dovelo do toga da nakon 1250. umjetnost raznih italijanskih gradova država razviju zajedničke umjetničke karakteristike uz uočljivo određeno jedinstvo, kao i veliku originalnost.

Italijansko-bizantijska umjetnost

Glavni članak: Italijansko-bizantijska umjetnost

Padom svoje zapadne prijestonice, Rimsko Carstvo je nastavilo još 1000 godina pod vođstvom Konstantinopolja. Bizantijske zanatlije i umjetnici korišćeni su u važnim projektima širom Italije, a ono što se naziva italijansko-bizantijskim stilovima slikarstva može se naći do 14. vijeka.

Italijansko-bizantijski stil u početku pokriva uglavnom religiozne slike koje kopiraju ili oponašaju standardne tipove bizantijskih ikona, ali su ih slikali umjetnici bez obuke u bizantijskim tehnikama. Uglavnom su to verzije bizantijskih ikona, većinom Bogorodice s Djetetom, ali i druge teme; u suštini, njihovom zaslugom u zapadnu Evropu uveli su relativno malu prenosivu sliku s okvirom, vrlo često na zlatnoj podlozi. Ovo je bio dominantan stil u italijanskom slikarstvu do kraja 13. vijeka, kada su Cimabue i Giotto predvodeći firentinsko slikarstvo, kao Duccio i Guido da Siena sijensko slikarstvo počeli da prave velike pomake od bizantijskog ka italijanskom slikarskom stilu. Ali, italijansko-bizantijski stil se i dalje nastavio u nekim područjima sve do 15. vijeka, posebno u Sieni.