Balkanska liga
 Karta koja pokazuje granice balkanskih država prije i poslije oba Balkanska rata | |
| Potpisan | 13. mart 1912. |
|---|---|
| Potpisnici | |
Balkanska liga bila je četverostruki savez formiran nizom bilateralnih ugovora sklopljenih 1912. između istočno-pravoslavnih kraljevina Grčke, Bugarske, Srbije i Crne Gore, usmjerenih protiv Osmanlijskog Carstva,[1] koje je u to vrijeme još kontrolisalo veći dio jugoistočne Evrope.
Balkan je bio u stanju previranja od ranih 1900-ih, sa godinama gerilskog rata u Makedoniji praćenim Mladoturskom revolucijom, dugotrajnom bosanskom krizom i nekoliko albanskih ustanaka. Izbijanje italijansko-turskog rata 1911. dodatno je oslabilo Osmanlije i ohrabrilo balkanske države. Pod ruskim utjecajem, Srbija i Bugarska izmirile su svoje nesuglasice i 13. marta 1912. potpisale savez, prvobitno usmjeren protiv Austro-Ugarske,[2] ali se dodavanjem tajnog poglavlja savez u suštini preusmjerio protiv Osmanlijskog Carstva.[3] Srbija je tada potpisala obostrani savez sa Crnom Gorom, dok je Bugarska to uradila s Grčkom. Liga je pobijedila u Prvom balkanskom ratu, koji je izbio u oktobru 1912, kada je uspješno preuzela kontrolu nad gotovo svim evropskim osmanlijskim teritorijama. Međutim, nakon ove pobjede ponovo su se pojavile neriješene razlike između saveznika u vezi s podjelom plijena, posebno Makedonije, što je dovelo do efektivnog raspada Lige, a ubrzo nakon toga, 16. juna 1913, Bugarska je napala svoje nekadašnje saveznike, što je označilo početak Drugog balkanskog rata.
Bugarska je, sa svoje strane, vodila dugoročnu politiku prema Osmanlijama od ponovnog stjecanja nezavisnosti tokom Rusko-turskog rata. Nakon uspješnog državnog udara za uključenje Istočne Rumelije, Bugarska je orkestrirala metodički scenario indirektne ekspanzije kroz stvaranje, u multietničkoj Makedoniji, koju su držale Osmanlije (stoljećima administrativno, a ne nacionalističko ime), ujedinjenu, oslobodilačku irevolucionarnau organizaciju, IMRO, navodno bez nacionalnih predznaka. Retorika IMRO-a tvrdila je da se generalno zalaže za oslobođenje u ime "makedonskog naroda", proglašavajući svoj antišovinizam. U stvari, to je bila organizacija koju podržava Bugarska, stvorena s tajnim planom omogućavanja priključenja Trakije (istočne i zapadne) i Makedonije (Egej i Vardar) u novu autonomnu državu, kao međukorak prije ujedinjenja s Bugarskom, na isti način kao i sa Istočnom Rumelijom. Nakon početnog uspjeha, Srbija, a posebno Grčka, shvatile su pravu svrhu IMRO-a i posljedično opakog gerilskog rata, takozvana makedonska borba je izbila između bugarskih i grčkih oružanih grupa unutar Osmanlijske Makedonije. Sukob je okončan tek kada je na vlast došao Mladoturski pokret, obećavajući reforme i ravnopravnost svih osmanlijskih podanika bez obzira na vjeru i nacionalnu pripadnost. Bugarska se tada okrenula direktnijoj metodi ekspanzije kroz rat, gradeći veliku vojsku u tu svrhu i počela da sebe doživljava kao „Prusiju Balkana“.[4] Ali čak i tako, bilo je jasno da Bugarska ne može sama dobiti rat protiv Osmanlija, te je savez bio neophodan. Potpisivanjem vojnog dodatka prvobitnom sporazumu Bugarska je imala za cilj iskoristiti srpsku vojsku da zauzme veći dio Makedonije, dok koncentriše vlastitu za operacije protiv Trakije s glavnim gradovima Adrijanopoljem i Konstantinopoljem.
U Grčkoj su se vojni oficiri pobunili u augustu 1909. i osigurali imenovanje progresivne vlade pod Elefteriosom Venizelosom, za koju su se nadali da će riješiti kritsko pitanje u korist Grčke i preokrenuti njihov poraz iz 1897. od strane Osmanlija. U razgovorima koji su doveli do pridruživanja Grčke Ligi, Bugarska je odbila da se obaveže na bilo kakav sporazum o raspodjeli teritorijalnih dobitaka, za razliku od sporazuma sa Srbijom oko Vardarske Makedonije. Razlog je bila diplomatska politika Bugarske da gura Srbiju u sporazum kojim se ograničava njen pristup Makedoniji, dok istovremeno odbija bilo kakav sporazum sa Grčkom. Ne poštujući vojnu efikasnost grčke vojske, bugarsko rukovodstvo procijenilo je da će, prema vojnim planovima, njihove ograničene snage koje su bile raspoređene na makedonsko ratište moći zauzeti veći dio regije i važan lučki grad Solun prije Grka. Međutim, ulazak Grčke u Ligu bio je od suštinske važnosti za saveznike jer je Grčka, jedina među balkanskim državama koja posjeduje veliku flotu, mogla spriječiti masovno prebacivanje osmanlijskih pojačanja iz Azije direktno u Evropu morskim putem. Kao što je grčki ambasador u Sofiji rekao tokom pregovora koji su doveli do ulaska Grčke u Ligu: "Grčka može osigurati 600.000 ljudi za ratne napore. 200.000 ljudi na terenu, a flota će moći spriječiti iskrcavanje 400.000 ljudi od strane Turske između Soluna i Galipolja."
Crna Gora, relativno mala država, ali bliski saveznik Srbije, smatrana je drugorazrednim učesnikom. Poziv na insistiranje Srbije shvatio je više kao uslugu, jer ima ograničene lokalne aspiracije prema Sandžaku i gradu Skadru u sjevernoj Albaniji.
Druga činjenica koja je pomogla formiranju Lige bila je evidentna neefikasnost osmanlijske vojske. Osmanlije su bile u ratu protiv Italije godinu dana (od 29. septembra 1911. do 18. oktobra 1912) zbog Libije nakon što je Italija pokrenula invaziju na Tripolitaniju. Iako su Italijani malo napredovali, a osmanlijski otpor, uz pomoć Libijaca, pokazao se jačim od očekivanog, rat je iscrpio osmanlijsku državu. Osim toga, italijanska okupacija Dodekaneza, naseljenih Grcima, poslužila je kao upozorenje za Grčku na posljedice izbjegavanja budućeg rata protiv Osmanlija.
Pozadina[uredi | uredi izvor]
Nakon Krimskog rata (1853–1856) Rusija je shvatila da druge velike sile neće štediti napore da joj spriječe pristup Mediteranu. Kao posljedicu toga, počela je s osmišljavanjem ambicioznog plana za indirektno širenje kroz stvaranje prijateljskih i blisko savezničkih država pod ruskim patronatom na Balkanskom poluostrvu. Instrument za ovu politiku bio je panslavistički pokret u nastajanju, koji je odsad činio osnovu ruske vanjske politike sve do kraja carskog režima 1917.[5] Radeći u tom pravcu, nakon pobjedničkog Rusko-turskog rata 1877–1878, Rusija je uspjela uspostaviti autonomnu bugarsku državu. Slično tome, nakon što je 1876. spasila Srbiju od uništenja od Turaka, Rusija je dvije godine kasnije prisilila Osmanlije da prihvate punu nezavisnu i proširenu Srbiju.[6] Međutim, iako su obje države priznale rusko pokroviteljstvo i zaštitu, njihove sukobljene nacionalne težnje ubrzo su dovele do niza neprijateljskih akcija prije i nakon kratkog rata između njih. S porastom antagonizma evropskih sila i omamljivanjem zbog poniženja od strane Austrijanaca u bosanskoj krizi, Rusija je nastojala da dobije prednost stvaranjem rusofilskog "slavenskog bloka" na Balkanu, usmjerenog i protiv Austro-Ugarske i protiv Osmanlija. Shodno tome, ruska diplomatija počela je vršiti pritisak na dvije zemlje, Srbiju i Bugarsku, da postignu kompromis i formiraju savez.
Osim ruskog pritiska na Bugarsku i Srbiju, drugo pitanje koje je pokrenulo formiranje Lige bio je albanski ustanak 1911. Raspored pregovora između Srbije i Bugarske pokazuje da je napredak bio uporedan uspjehom albanske pobune. U maju 1912. Albanci su uspjeli da zauzmu Skoplje i nastavili su prema Monastiru, primoravajući Osmanlije da priznaju autonomiju Albanije u junu 1912. Za Srbiju se to smatralo katastrofalnim; nakon što su njene nade u širenje na sjever bile osujećene zbog austrougarske aneksije Bosne i Hercegovine u oktobru 1908, Srbiji je sada smjer mogućeg širenja na jug spriječen zbog stvaranja albanskog vilajeta. Srbi su sada htjeli zaustaviti uspostavljanje albanske države. S druge strane, Bugarska je iskoristila ovu srpsku strepnju kako bi natjerala Srbiju da pristane na značajne ustupke u odnosu na Vardarsku Makedoniju. Tako je konačnim sporazumom između dvije zemlje bilo predviđeno da Bugarska, u slučaju pobjedonosnog rata protiv Osmanlija, dobije cijelu Makedoniju južno od linije Kriva Palanka – Ohrid. Širenje Srbije trebalo je biti sjeverno od ove linije, uključujući Kosovo, i zapadno do jadranske obale, teritorije koja uključuje sjevernu polovinu moderne Albanije, čime bi Srbija dobila izlaz na more. U suštini, Srbija je bila prinuđena zamijeniti Makedoniju za Albaniju, što je pitanje koje će odigrati ključnu ulogu u konačnom raspadu Lige u proljeće 1913, kada su velike sile insistirale na stvaranju albanske države i uskratile Srbiji teritorijalne dobitke u tom pravcu.
Reakcije velikih sila[uredi | uredi izvor]
Ovakav razvoj događaja nije prošao nezapaženo od strane velikih sila, ali iako je postojao zvanični konsenzus između evropskih sila oko teritorijalnog integriteta Osmanlijskog Carstva, što je dovelo do oštrog upozorenja balkanskim državama, nezvanično je svaka od njih preuzela drugačiji diplomatski pristup zbog njihovih suprotstavljenih interesa. Kao rezultat toga, svaki mogući preventivni učinak zajedničkog službenog upozorenja poništen je miješanim nezvaničnim signalima i nije spriječio izbijanje neprijateljstava:
- Rusija je bila glavni pokretač u uspostavljanju Lige i vidjela je kao suštinsko oruđe u slučaju budućeg rata protiv ruskog rivala, Austro-Ugarske imperije.[7] Ali nije bila svjesna bugarskih planova oko Trakije i Carigrada, teritorija na kojima je Rusija imala dugogodišnje ambicije i na kojima je upravo osigurala tajni sporazum o ekspanziji od svojih saveznika Francuske i Britanije, kao nagradu za učešće u predstojećem Prvom svjetskom ratu protiv Centralnih sila.
- Francuska je, ne osjećajući se spremnom za rat protiv Njemačke 1912, zauzela potpuno negativan stav prema Ligi, čvrsto obavještavajući svog saveznika Rusiju da neće učestvovati u potencijalnom sukobu između Rusije i Austro-Ugarske kao rezultat akcija Balkanske lige. Francuzi, međutim, nisu uspjeli postići britansko učešće u zajedničkoj intervenciji za zaustavljanje predstojećeg balkanskog sukoba.
- Britansko Carstvo, iako je zvanično čvrsto podržavalo integritet Osmanlijskog Carstva, preduzelo je tajne diplomatske korake ohrabrujući ulazak Grčke u Ligu kako bi se suprotstavio ruskom uticaju. Istovremeno je ohrabrivalo bugarske aspiracije oko Trakije, dajući prednost bugarskoj Trakiji nego ruskoj, uprkos uvjeravanjima koja je davala Rusima u pogledu njihove ekspanzije.
- Austro-Ugarska, boreći se za izlazak s Jadrana i tražeći načine za širenje na jugu na račun Osmanlijskog Carstva, bila je potpuno protiv širenja bilo koje druge nacije na tom području. U isto vrijeme, Habsburško Carstvo je imalo svoje unutrašnje probleme sa značajnim slavenskim stanovništvom koje je vodilo kampanju protiv njemačko-mađarske kontrole nad višenacionalnom državom. Srbija, čije težnje u pravcu Bosne nisu bile tajna, smatrana je neprijateljem i glavnim oruđem ruskih mahinacija koje su stajale iza agitacije austrijskih slavenskih podanika.
- Njemačka, koja je već bila uveliko uključena u unutrašnju osmanlijsku politiku, službeno se protivila ratu protiv Carstva, ali u nastojanju da Bugarsku pridobije za Centralne sile i uviđajući neizbježnost osmanslijkog raspada, igrala se idejom da zamijeni balkanske pozicije Osmanlija sa prijateljskom Velikom Bugarskom u njenim Sanstefanskim granicama, ideja koja se zasnivala na njemačkom porjeklu bugarskog kralja i njegovim antiruskim osećanjima.
Za Balkansku ligu prilika je bila previše dobra da bi se propustila, pošto je Osmanlijsko Carstvo bilo slabo i prožeto unutrašnjim sukobima. Savezničke vlade su pojačale svoje vojne i diplomatske pripreme. Zadnjih dana septembra, balkanske države i Osmanlijsko Carstvo mobilisale su svoje vojske. Prva država koja je objavila rat je Crna Gora, 8. oktobra 1912. godine, otpočevši Prvi balkanski rat. Ostale tri države su, nakon što su 13. oktobra postavile ultimatum Porti, 17. oktobra objavile rat Turskoj.
Posljedice[uredi | uredi izvor]
U nastalom ratu, kombinovane balkanske vojske su u nizu pobjeda efektivno uništile osmanlijsku moć u Evropi. Međutim, trijumf Lige bio je kratkog daha. Antagonizmi između balkanskih država i dalje su postojali, a nakon uspješnog završetka Prvog balkanskog rata ponovo su izašli na površinu, posebno oko podjele Makedonije. Rastuće tenzije su praktično rasparčale Ligu, a Drugi balkanski rat je izbio kada je Bugarska, uvjerena u brzu pobjedu, napala svoje bivše saveznike Srbiju i Grčku. Srpska i grčka vojska su odbile bugarsku ofanzivu i izvršile kontranapad, prodirući u Bugarsku. Osmanlijsko Carstvo i Rumunija su iskoristile situaciju i napale Bugarsku. Mir koji je uslijedio ostavio je Bugarsku s dobiti u teritoriji, ali je doveo do gubitka istočne Trakije od Osmanlija i većine Makedonije od Grka. Poraz je Bugarsku gurnuo u učešće u Prvom svetskom ratu na strani Centralnih sila, budući da su njeni balkanski neprijatelji (Srbija, Grčka i Rumunija) bili umješani u rat na strani Antante.
Tokom rata, grčkog kralja je u Solunu ubio Alexandros Schinas. To je dovelo do pomaka u grčkoj vanjskoj politici od jasno pro-antantske ka neutralnosti, budući da je novi kralj, za razliku od svog oca i popularnog premijera, bio pronjemački nastrojen i nastojao je zadržati neutralnost zemlje u predstojećem svjetskom ratu. Izbijanjem Prvog svjetskog rata i intervencijom Antante u Makedoniji, sukob između kralja i prvog ministra se stalno pogoršavao, što je na kraju dovelo do nacionalnog raskola, te uveliko doprinijelo gubitku sljedećeg rata protiv kemalističke Turske u Maloj Aziji i dominiralo Grčkom politikom više od pola vijeka.
Ishod Balkanskih ratova doveo je do trajnog raspada rusko-bugarskog saveza i ostavio Srbiju i Crnu Goru kao jedine saveznike Rusije u ovoj kritičnoj regiji.
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ "Wars of the World: First Balkan War 1912–1913". OnWar.com. 16. 12. 2000. Arhivirano s originala, 11. 2. 2001. Pristupljeno 14. 8. 2009.
- ^ Crampton (1987) Crampton, Richard (1987). A short history of modern Bulgaria. Cambridge University Press. str. 62. ISBN 978-0-521-27323-7.
- ^ "Balkan Crises". cnparm.home.texas.net/Wars/BalkanCrises. 14. 8. 2009. Arhivirano s originala, 6. 1. 2003. Pristupljeno 14. 8. 2009.
- ^ Emile Joseph Dillon. The Inside Story of the Peace Conference Arhivirano 18. 7. 2011. na Wayback Machine, chapter XV
- ^ Tuminez, Astrid S. (2000). Russian nationalism since 1856: ideology and the making of foreign policy. Rowman & Littlefield Publishers, Inc. str. 89. ISBN 978-0-8476-8884-5.
- ^ Frucht, Richard C. (2005). Eastern Europe: An Introduction to the People, Lands, and Culture. ABC-CLIO. str. 538–9. ISBN 978-1-57607-801-3.
- ^ Stowell, Ellery Cory (2009). The Diplomacy of the War of 1914: The Beginnings of the War (1915). Kessinger Publishing. str. 94. ISBN 978-1-104-48758-4.