Pešter

Pejzaž između Nove Varoši i Sjenice u regiji Sandžak, južna Srbija.

Pešter ili Pešterska visoravan kraška je visoravan koja se prostire u jugozapadnoj Srbiji, na području općina Sjenica i Tutin. Nalazi se jugoistočno od grada Sjenice, a sjeverozapadno od Tutina, na nadmorskoj visini od 964 do 1.569 m. Uglavnom je naseljavaju Bošnjaci.

Etimologija

Riječ pešter slavenskog je porijekla. Njome se označava mjesto gdje postoje pećine (peštere). Moguće je da je Pešter ime dobila i po ilirskim riječima špeš-ter, što znači "pretežno mračno" ili "tmurno".

Relevatni historijski podaci i arkeološki nalazi svjedoče da je dolina rijeke Raška, od drevnih vremena bila naseljena od Ilira, čak s velikom gustoćom više nego u ostalim područjima i više nego što se mislilo do kasno. Ovo, pored ostalog svjedoče i mnogi toponimi sačuvani do današnjih dana, koji svjedoče o ilirskoj prošlosti. Imena kao Ras, Arsa (Raška, Ibar, (alb. Ibër) (Pešter, Biševo, Vapa (naselje Rijeka, jezero) Lim, jesu albanskog porijekla Ibar (bijel), Ras (kamen pločica) Peshter peshë - terësi, Vapa (umorina), Lim (lumi-rijeka).

Arheološka istraživanja koja su izvršna u Pešteru pokazuju da ova visoravan u cjelosti bila naseljena od neolita, zapravo na početku epohe bronze. O ovome svjedoče mnoge mogile, koje su raspostranjene na cjelom području i u narod poznate su kao latinska i grčka groblja, što indirekto pokazuje da u kasnijem historijskom period, na ovom području kretali su se makar i u prolazu i narodi i karavani trgovaca i razni misionari.

Samo u jednom određenom prostoru u Pešteru, zapravo na Koštanskom polju, registrovana su 13 nekropolja, sa zidinama i dva naselja. Prema mišljenju dr. Sredojevića, Pešterska prostorna okolna područja su bila naseljena od starih stanovnika plemena Iliro-dardanskih. Na ovim krajevima došli su autoriati, koji su vršili pritisak nad dardancima, tjerajući ih da se iseljavaju na dolini rijeke Raška.

Geografija i klima

Pešter od Sjeničkog polja dijeli planina Giljeva, od rožajske i ostatka tutinske općine Đerekarski homar i Hum, a od novopazarske općine planina Ninaja. Preko crnogorske granice prostiru se Korita i Bihor.

Klima je surova i planinska sa obilatim padavinama tokom čitave godine. Ljeta su relativno kratka, a često i sušna. Područje je izrazito vjetrovito. Zbog planinskog karaktera i kratkotrajne, ali bujne vegetacije, poznato je po stočarstvu, pogotovo uzgoju ovaca, te mliječnim proizvodima, naročito siru.

Historija

U prahistorijsko doba, Pešter je bila gusto naseljena Dardancima, autohtonim stanovništvom čije je glavno zanimanje bilo stočarstvo. O prisustvu Dardanaca svjedoče brojne humke pronađene na više lokaliteta. Od 2. vijeka pojavljuju se Rimljani, posebno legionari. U Boroštici je pronađena rimska stela iz 3. vijeka, dok brdo Trojan kod Karajukića Bunara prema legendi nosi ime po caru Trajanu, koji je tu imao svoje dvore i odakle je pošao u pohod na Dakiju.

Slaveni su najvjerovatnije rano naselili Pešter. Ne zna se šta se dogodilo sa autohtonim stanovnicima, Ilirima i Dardancima.

Tokom srednjeg vijeka Pešter je ulazila u sastav srpske države. Nakon Kosovske bitke bila je dio oblasti Brankovića. U osmanlijske ruke pada 1455, ulazeći u sastav krajišta Isa-bega Ishakovića. Prvi muslimani spominju se u 16. vijeku, mada su većinu stanovništva činili pravoslavni stočari koji su se bavili hajdučijom. Tokom osmanlijskog perioda, Pešter je čas bila dio Skadarskog, a čas Bosanskog pašaluka.

Veliki bečki rat od 1683. do 1699. imao je teške posljedice za Novopazarski sandžak. Uz pomoć ustanika iz Starog Vlaha, Austrijanci i Mađari protjerali su Osmanlije duboko na jug, a stradali su gradovi Novi Pazar, Prijepolje i Bijelo Polje. Muslimansko stanovništvo povuklo se ka jugu, a pravoslavno ka sjeveru, preko Save. Tokom seobe Srba, iselilo se oko 5.000 Srba novopazarskog kraja. Pešterski Srbi iselili su se 1689.

Krajem 17. i početkom 18. vijeka gospodari Pešteri bili su pećki Mahmudbegovići, koji su oblast dobili zbog ratnih zasluga. Nastojali su, kao i osmanlijska vlast, što prije naseliti pustu Pešter. Vlasti su 1689. pokušale nagovoriti iseljene Srbe da se vrate, obećavajući oslobođenje od poreza. I pored toga, rijetko koja srpska porodica se vratila.

Osmanlijske vlasti neprestano su imale problema sa malisorskim albanskim plemenima, od kojih su najveće bili katoličke Klimente čiji je zavičaj u izvornom dijelu rijeke Cijevne u Prokletijama. Bili su poznati kao hrabri ratnici koji su živjeli od pljačke. Od njihovih upada posebno su stradali Novi Pazar, Plav, Peć, Skadar, a ponekad i Skoplje. Slična su im bila malisorska plemena: Šalje i Škrijelji. Po završetku Bečkog rata, Osmanlije su organizovale kaznene ekspedicije protiv kršćanskih plemena koja su sarađivala sa Austrijancima. Pohod na Klimente predvodio je 1700. skadarski vezir Hudaverdi Mahmudbegović. Poslije velikih napora, Klimente su opkoljene u regionu Epaje kod Skadra, te su nakon višemjesečne opsade primorane na predaju. Prema uslovima predaje trebali su naseliti Pešter, što je i učinilo oko 270 porodica, dok se dio na putu naselio u plavsko-gusinjskom i rožajskom kraju, kao i u Rugovi. Sa njima su naseljeni Šalje, Škrijelji i Zatrijebač (dio katoličkog plemena koje pripada Kučima administrativno, ali ne i genetski.)

147 porodica Klimenti sa 1.362 člana vratilo se 1707. u Albaniju, i pored brojnih osmanlijskih zasjeda. Smatrajući da su za povratak krivi katolički sveštenici, Osmanlije su 1708. porušile katoličku crkvu na Pešteri koja se nalazila najvjerovatnije u Kamešnici ili Uglu. Još 50 porodica Klimenti vratilo se 1711. u Albaniju. 10 godina kasnije, Pešter je pripojena Bosanskom pašaluku.

Klimente dugo vremena nisu prihvatile islam i nastavile su se boriti protiv Osmanlija. 1737. zauzele su Novi Pazar i u njemu razvile ruske zastave. Iste godine 500 Klimenti i 300 Srba povuklo se preko Save. Dio Klimenti se vratio, a oni koji su ostali u srijemskim selima danas se izjašnjavaju Hrvatima.

Veliki broj Pešteraca pridružio se pokretima protiv reformi, bošnjačkom Husein-kapetana Gradaščevića i albanskom Mustafa-paše Bušatlije. Tokom 1830-ih oko Pešteri su se sukobljavale pećke i prizrenske paše. Oblast je 1832. podijeljena na dva dijela, od kojih je jedan pripao rožajskoj, a drugi novopazarskoj kazi. Od tada se kao begovi javljaju bihorski Hajdarpašići i Ćorovići.

Na Pešter se 1878. naselio veliki broj muhadžira iz Bosne i Hercegovine i Crne Gore.

Tokom Drugog svjetskog rata, njemačka vojska i lokalne muslimanske formacije spalile su Buđevo. U periodu socijalističke Jugoslavije, veliki broj Pešteraca iselio se u gradove. Bošnjaci, uglavnom Škrijelji i manjim dijelom Klimente, su se od 1950. do 1970. iseljavali u Tursku, u gradove Istanbul, Izmir, Bursa i Adapazar. Srpsko stanovništvo iseljavalo se ka razvijenijim regionima Srbije, uglavnom u okolinu Kragujevca i Kraljeva.

Stanovništvo

Početkom 18. vijeka na Pešter je prisilno naseljeno katoličko pleme Klimenti, ali i Hoti, Šalje, Škrijelji i Kuči od kojih je dio bio muslimanske i pravoslavne vjere. Klimente iz bratstva Voklje naseljeni su u Uglu, Tuzinju i Rasnu, iz bratstva Nikči u Doliću i Krnjoj Jeli, iz Murića u Braćaku, a iz Martinovića u Jerebicama. Klimente se poslije 1700. nisu više doseljavale na Pešter, dok su Škrijelji dolazili i u 19. vijeku iz Rugove, a Hoti iz kolašinskog kraja i poslije 1878. Hoti su naselili Crniš, Paljevo i Kovače, a Šalje Žirče, Smoliću i Koniče. Stara prezimena sačuvali su Škrijelji, Hoti i dio Klimenti (prezimena Klimenta i Murić), dok su se ona kod Šalji potpuno izgubila. Većina Malisora vremenom je islamizirana, a mali broj porodica prihvatio je pravoslavlje.

Pored Klimenti najbrojniji su Škrijelji, koji potiču iz susjedstva Klimenti i Kastrata. Na Donju Pešter naselili su se direktno iz Malesije, a na Gornju iz Rugove te su zadržali stara prezimena.

Kuči koji žive na Pešteri islam su primili prije Klimenti. U tradiciji se kaže da su porijeklom iz Crne Gore te da nikad nisu govorili albanski, iako im je nošnja bila albanska. Nastojali su da se ne miješaju sa drugim plemenima. Dio Kuča albaniziran je na Pešteri. Neki su do danas zadržali staro prezime.

U vrijeme seoba muhadžira 1878. veliki broj naselio se na Pešteri, posebno u Suvom Dolu, Naboju, Boljarama, Boroštici, Biocu i Ramoševu.

Na Pešteri su živjeli i Vasojevići, Piperi i Bjelopavlići, čiji su potomci na Pešteri danas islamizirani. Pripadnici ovih plemena uglavnom su se iselili u Šumadiju, posebno poslije 1809. Sela Buđevo i Suvi Do naselili su srpski doseljenici iz Crne Gore i Brda.

Proces islamizacije, dolazak muhadžira 1878. i događaji poslije 1912. uticali su na to da je većina Malisora izgubila svoja etnička obilježja. Albanski jezik očuvao se u svega par sela. Većina se danas izjašnjava Bošnjacima.

Literatura

• Mušović Ejup (1980). Pešter i njegovo stanovništvo u prošlosti (Glasnik Etnografskog instituta SANU). Beograd: Srpska akademija nauka i umjetnosti.