Trijas

Trijas je geološki period koja obuhvata vrijeme od oko prije 245 do oko prije 202 Ma (u daljem tekstu: miliona godina). Kao prvi period Mezozoika, trijas se javlja nakon Perma, a prije Jure. I početak i kraj trijasa su obilježeni masovnim izumiranjem. Masovno izumiranje kojim je završen period trijasa je odnedavno jasnije determinisano, ali, slično kao i s mnogim drugim geološkim periodima, naslage stijena koje određuju početak i kraj su jasno identifikovane, dok početak i kraj svakog perioda varira za nekoliko miliona godina.

Karkateristične naslage trijasa su crveni pješčari i evaporati koji sugerišu postojanje tople i suhe klime. Nema nikakvih dokaza o glacijaciji; po onome što se može zaključiti, nije bilo ledenog pokrova nigdje na kopnu. Superkontinent Pangea se počeo razdvajati tokom trijasa, ali se još nije raspao; ipak su zabilježene prve pomorske naslage koje svjedoče o prvom rasjedu, kojim je razdvojen New Yersey od Maroka, te se datiraju u kasni trijas. Zbog ograničene obale superkontinentalne mase, morske naslage trijasa su relativno rijetke u svijetu, uprkos njihovom prisutstvu u Zapadnoj Evropi, gdje se trijas prvi put proučavao. U Sjevernoj Americi, na primjer, morske naslage su ograničene na nekoliko lokacija u zapadnom dijelu. Tako je stratigrafija trijasa uglavnom temeljena na organizmima koji su živeli u lagunama ili visoko-slanom okolišu, kao Estheria rakovi.

Tokom trijasa je i morski i kopneni život pokazao adaptivnu radijaciju koja je počela od naglo osiromašene biosfere koja je bila posljedica permsko-trijaskog izumiranja. Korali grupe hexacorallia su se prvi put pojavili. Za prve cvjetnjače (Angiosperme) se vjeruje da su evoluirale za vrijeme trijasa, isto kao i prvi leteći kičmenjaci, pterosaurusi.

Ime

Ime trijas je prvi put upotrijebljeno 1834. godine od strane Friedrich Von Albertija kako bi se opisala tri različita sloja (trias na latinskom znači tri): crvene naslage, iznad kojih se nalazi kreda, i crni škriljac šejlovi - te naslage, pronađene u Njemačkoj i Sjeverozapadnoj Evropi, su poznate kao 'trijas'.

Podjela

Trijas se obično dijeli na epohe: donji trijas, srednji trijas i gornji trijas. Faunalne faze od najmlađe do najstarije su:

Gornji trijas
Retski	(203,6 ± 1,5 – 199,6 ± 0,6 Ma)
Norički	(216,5 ± 2.0 – 203,6 ± 1,5 Ma)
Karnijski	(228,0 ± 2,0 – 216,5 ± 2,0 Ma)
Srednji trijas
Ladinski	(237,0 ± 2,0 – 228,0 ± 2,0 Ma)
Anzijski	(245,0 ± 1,5 – 237,0 ± 2,0 Ma)
Donji trijas (Skitski)
Olenekij	(249,7 ± 0,7 – 245,0 ± 1,5 Ma)
Induan	(251,0 ± 0,4 – 249,7 ± 0,7 Ma)

Tektonika

Tektonska rekonstrukcija ploča prije 230 Ma.

Na osnovu geološke interpretacije, vjeruje se da su u vrijeme trijasa postojala dva kontinentalna bloka - Laurazija i Gondvana, koji su bili razdvojeni Tihim okeanom i Tetisom. Kroz cijeli period odigravala se regresija, koja je započela u paleozoiku, pa zbog toga, trijaske naslage na ovim kontinentalnim blokovima ili odsustvuju, ili su predstavljeni kontinentalnim, terigenim tvorevinama sa evaporatima i ugljem. U određenim fazama more je zalazilo u ove oblasti i vršilo ingresiju, koja je najčešće obilježavana paketima sedimenata sa tipično morskom faunom.

U trijasu se aktiviraju stari i javljaju novi duboki riftovi duž kojih je dolazilo do rastezanja Zemljine kore. Gondvana se pod uticajem ovih razloma i aktiviranjem naknadnih riftnih procesa razdvaja na Afričko - Brazilijansko i Australo - Indo - Madagaskarsko kopno. Istovremeno, po ovim razlomima javljala se vrlo jaka vulkanska aktivnost sa produktima bazične i kisele magme. U Tetisu, krajem trijasa, odigrala se starokimrijska faza alpske orogeneze, koja je bila praćena utiskivanjem i izlijevanjem magmatskih stijena.

Klima

Klima u trijasu je bila suha, što je bio trend koji je počeo u kasnom karbonu. Bila su, sasvim jasno, izražena godišnja doba, pogotovo u unutrašnjosti kontinenta. Nizak nivo mora je također pogodovao ekstremnim temperaturama. Voda je djelovala kao stabilizator, zbog svoje velike specifične toplote, pa je kopno u blizini velikih vodenih masa, pogotovo okeanskih, imalo manje temperaturnih varijacija. S obzirom na to da je veći deo kopna bio udaljen od okeana, temperature su se često drastično mijenjale, pa se unutrašnjost kontinenata vjerovatno sastojala od velikih pustinja. Dokazi u obliku crvenih sedimenata i evaporata, podržavaju ovakav zaključak.

Naslage u oblasti Tetisa odlikuju se širokom rasprostranjenošću karbonatnih naslaga sa mnogobrojnim koralima, algama i evaporatima. Prema nekim istraživanjima, paleotemperatura morske vode u regiji Alpa bila je oko 21.5 °C, dok je u Sjevernom moru bila znatno manja, i kretala se oko 14 °C.

Razvoj organskog svijeta

Proterosuchus koji je postojao u ranom Trijasu

Izumiranje većine poznatih paleozoitskih životinjskih vrsta na kraju paleozoika stvorilo je uslove za razvoj novih. Najbrojniji beskičmenjaci u morima trijasa svakako su bili amoniti. Oni su doživjeli procvat (razvijali se sve brže i zadobijali sve složeniju strukturu) tako da je tokom trijasa postojalo dosta novih vrsta, pored preživjelih permskih. U trijasu je bilo poznato oko 450 rodova, sa više od 2900 vrsta amonita. Fosili amonita predstavljaju karakteristične fosile za cijelu mezozoitsku eru, jer imaju malo vertikalno, a veliko horizontalno rasprostranjenje (živeli su, u geološkom smislu, relativno kratko, ali su naseljavali velike morske površine). Također, mnogo veći značaj nego ranije imaju i druge grupe mekušaca, jer se broj njihovih rodova povećao u odnosu na paleozoik. Školjke u trijasu imaju veoma veliki značaj i doživljavaju pravi procvat, o čemu govori pojava preko 2000 rodova i vrsta.

Od morskih kičmenjaka zastupljeni su plakodonti. Njih karakterišu pločasti zubi raspoređeni po nepčanim kostima. Hranili su se moluskama sa tvrdom ljušturom. Dostizali su veličine i do 2,5 metara. Parni ekstremiteti su im bili preobraženi u vesla. Trijaski plakodonti su bili bez oklopa, sa visokom lobanjom i širokom njuškom.

Među kopnenim kičmenjacima počinju da dominiraju gmizavci. Oni se prilagođavaju različitim načinima života u procesu adaptivne radijacije. Među najuspješnijim gmizavcima ikada, svoj razvoj u trijasu započinju i dinosaurusi, najveće životinje koje su ikada hodale Zemljom. Grupa dinosaurusa je postojala u rasponu 150 Ma, i za to vrijeme je evoluiralo mnogo vrsta. Definitivno su izumrli krajem krede.

Od velikog značaja je i početak razvoja prvih sisara, koji su se na Zemlji pojavili pre oko 200 Ma. Oni su bili mali kao današnji miševi ili pacovi. Ovi prvi sisari hranili su se insektima, različitim larvama, pa i malim gmizavcima. Lovili su noću. Od ranih sinapsida je prvo evoluirala grupa sa građom koja je otprilike na sredini između reptilske i sisarske — terapsidi. Zatim su od terapsida nastali prve monotremate (sisari sa kloakom), pa torbari i sisari.

Također pogledajte

• Dinosaurusi

Vanjski linkovi

• Best overall introduction.
• 'The Triassic world'.
• Douglas Henderson's illustrations of Triassic animals.
• Paleofiles page on the Triassic extinctions.

Literatura

• Emiliani, Cesare, 1992, Planet Earth : Cosmology, Geology and the Evolution of Life and Environment
• van Andel, Tjeerd, (1985) 1994, New Views on an Old Planet : A History of Global Change, Cambridge University Press

Geološka vremenska skala

Supereon	Eon	Era	Period	Epoha	Stadij	Najznačajniji događaji	Početak, milioni godina
	Fanerozoik	Kenozoik	Neogen	Holocen	Atlantik	Završava se posljednji period glacijacije i razvija se ljudska civilizacija. Završava se kvartarno ledeno doba i počinje sadašnji interglacijal. Nastaje pustinja Sahara na prostoru prijašnjih savana, razvija se poljoprivreda, nastaju prvi gradovi. Paleolitske/neolitske (Kameno doba) kulture počinju da se razvijaju od 10000. godine p. n. e., koje se su zaslužne za kasniji nastanak Bakarnom (3500. godine p. n. e.) i Bronzanom dobu (2500. godine p. n. e.). Tokom Željeznog doba (1200. godine p. n. e.) razvijaju se kulture u pogledu složenosti i tehničkih dostignuća. Razvijaju se mnoge prahistorijske kulture širom svijeta, što je konačno dovelo do razvoja klasične antičke kulture, kao što je Rimsko carstvo, pa kulture srednjeg vijeka, sve do današnjih. Malo ledeno doba prouzrokovalo je kratko zahlađenje na sjevernoj hemisferi od 1400. do 1850. godine. Vulkan na planini Tambora je imao erupciju 1815. godine, što je dovelo do "godine bez Sunca" (1816. godine) u Evropi i Sjevernoj Americi. Količina ugljik-dioksida u atmosferi porasla je sa 100 ppmv, koliko je bilo na kraju posljednje glacijacije, na 385 ppmv, koliko je danas. To je, prema nekima, izazvalo globalno zagrijavanje i klimatske promjene. Porast količine ugljik-dioksida tumači se antropogenim faktorom, odnosno industrijskom revolucijom.	0,011430 ± 0,00013
					Boreal
				Pleistocen	Kasni Pleistocen	Procvat, a zatim, i izumiranje velikog broja velikih sisara (pleistocenska megafauna). Odvija se evolucija i nastanak savremenog čovjeka. Kvartarno ledeno doba nastavlja se glacijacijama i interglacijacijama (praćeno porastom količine ugljik dioksida u zraku). Posljednji glacijalni maksimum (prije 30.000 godina), posljednji glacijalni period (prije 18.000–15.000 godina). Gašenje ljudskih kultura iz kamenog doba, povećanje tehničke složenosti u odnosu na prethodne kulture iz ledenog doba, pogotovo na Mediteranu i u Evropi. Supervulkan Toba eruptirao je prije 75.000 godina, što je izazvalo vulkansku zimu koja je dovela ljudski rod (Homo) na ivicu izumiranja.	0,126 ± 0,005*
					Srednji Pleistocen		0,500?
					Rani Pleistocen		1.806 ± 0.005*
					Gelasian		2.588 ± 0.005*
				Pliocen	Piacenzian/Blancan	Intenziviranje sadašnjih klimatskih uslova. Sadašnje ledeno doba počinje prije oko 2,58 miliona godina. Hladna i vlažna klima. Pojavljuju se australopitekusi i mnogi savremeni rodovi sisara i mekušaca. Pojavljuje se Homo habilis.	3.600 ± 0.005*
					Zanclean		5.332 ± 0.005*
				Miocen	Messinian	Umjereno hladna klima, uslovljena povremenim ledenim dobima. Orogeneza na sjevernoj hemisferi. Tokom ovog perioda razvijaju se savremene familije sisara i ptica. Razvijaju se konji i mastodonti. Trave su opšte prisutne. Pojavljuju se prvi čovjekoliki majmuni. Događa se Kaikourska orogeneza kojom nastaju Južni Novozelandski Alpi, a koja traje i danas. U Evropi se usporava alpska orogeneza, ali traje sve do danas. Karpatskom orogenezom nastaju Karpati u centralnoj i istočnoj Evropi. U Grčkoj i Egejskom moru usporava se helenska orogeneza, ali traje sve do danas. Tokom srednjeg miocena dogodilo se izumiranje živog svijeta. Usljed velike rasprostranjenosti šuma snižava se koncentracija ugljik dioksida u atmosferi sa 650 ppmv na 100 ppmv.	7.246 ± 0.05*
					Tortonian		11.608 ± 0.05*
					Serravallian		13.65 ± 0.05*
					Langhian		15.97 ± 0.05*
					Burdigalian		20.43 ± 0.05*
					Aquitanian		23.03 ± 0.05*
			Paleogen	Oligocen	Chattian	Topla klima koja se postepeno mijenja u hladnu. Brza evolucija i diverzifikacija faune, posebno sisara. Događa se adaptivna radijacija i rasprostiranje savremenih skrivenosjemenica.	28.4 ± 0.1*
					Rupelian		33.9 ± 0.1*
				Eocen	Priabonian	Promjena klime, prelaz ka hladnoj. Procvat primitivnih sisara (kao što su redovi Creodontia, Condylarthra, Uintatheria) koji nastavljaju da se razvijaju tokom cijele epohe. Pojavljivanje nekoliko "savremenih" familija sisara (npr. primitivni kitovi). Pojava prvih trava. Ponovna glacijacija Antarktika i formiranje njegove ledene kape. Događajem Azola otpočinje ledeno doba, i hladna klima, koja se javlja do današnjih dana usljed rasprostiranja i raspadanja morskih algi koje su doprinijele velikom smanjenju ugljik-dioksida u atmosferi, i to sa 3800 ppmv na 650 ppmv. Kraj Laramijske i Sevirske orogeneze Stjenovitih planina u Sjevernoj Americi. U Evropi počinje alpska orogeneza. Počinje Helenska orogeneza u Grčkoj i Egejskom moru.	37.2 ± 0.1*
					Bartonian		40.4 ± 0.2*
					Lutetian		48.6 ± 0.2*
					Ypresian		55.8 ± 0.2*
				Paleocen	Thanetian	Tropska klima. Odigrava se adaptivna radijacija sisara, omogućena nestajanjem dinosaurusa. Prvi veliki sisari (veći od medvjeda). Počinje Alpska orogeneza u Evropi i Aziji. Indijski potkontinent se sudara za Azijom prije 55 miliona godina, a Himalajska orogeneza počinje prije 52–48 miliona godina.	58.7 ± 0.2*
					Selandian		61.7 ± 0.3*
					Danian		65.5 ± 0.3*
		Mezozoik	Kreda (period)	Gornja Kreda (period)	Maastrichtian	Razvijaju se biljke skrivenosjemenice, kao i nove grupe insekata. Pojavljuju se savremenije prave košljoribe. Prisutni su amoniti, belemniti, rudisti, školjke i morski ježevi. Mnogo novih tipova dinosaurusa (tiranosaurus, titanosaurus, hadrosaurusi i ceratopsidi) se razvija na kopnu, kao i savremeni krokodili; U moru su se pojavile Mosasauria i savremene ajkule. Primitivne ptice postepeno zamenjuju pterosaure. Pojavljuju se torbari, kljunari i placentalni sisari. Raspada se Gondvana. Početak laramijske i sevijerske orogeneze Stjenovitih planina. Količina ugljik-dioksida u zraku bliska današnjoj.	70.6 ± 0.6*
					Campanian		83.5 ± 0.7*
					Santonian		85.8 ± 0.7*
					Coniacian		89.3 ± 1.0*
					Turon		93.5 ± 0.8*
					Cenoman		99.6 ± 0.9*
				Donja Kreda (period)	Alb		112.0 ± 1.0*
					Apt		125.0 ± 1.0*
					Barem		130.0 ± 1.5*
					Hauterivian		136.4 ± 2.0*
					Valanginian		140.2 ± 3.0*
					Berriasian		145.5 ± 4.0*
			Jura	Gornja Jura	Tithonian	Od biljaka, česte su golosjemenice (naročito četinari, benetiti i cikasi) i papratnjače. Razvijen veliki broj tipova dinosaurusa, kao što su sauropodi, karnosaurusi i stegosaurusi. Česti su sisari, ali su malih dimenzija. Pojavljuju se prve ptice i gušteri. Dalje se razvijaju ihtiosaurusi i pleziosaurusi. U morima su najčešće školjke, amoniti i belemniti. Vrlo su česti i morski ježevi, zajedno sa morskim krinovima, morskim zvijezdama, spužvama, i terebratulidnim i rinhonelidnim brahiopodama. Pangea se dijeli na Gondvanu i Lauraziju. Količina ugljik-dioksida u zraku bila je 4-5 puta veća od današnje (1200-1500ppmv).	150.8 ± 4.0*
					Kimmeridgian		155.7 ± 4.0*
					Oxfordian		161.2 ± 4.0*
				Srednja Jura	Callovian		164.7 ± 4.0
					Bathonian		167.7 ± 3.5*
					Bajocian		171.6 ± 3.0*
					Aalenian		175.6 ± 2.0*
				Donja Jura	Toarcian		183.0 ± 1.5*
					Pliensbachian		189.6 ± 1.5*
					Sinemurian		196.5 ± 1.0*
					Hettangian		199.6 ± 0.6*
			Trijas	Gornji Trijas	Rhaetian	Od životinja na kopnu dominiraju arhosauri kao dinosaurusi, u okeanima ihtiosaurusi i notosaurusi, a u vazduhu pterosaurusi. Konodonti postaju manji i sve više liče na sisare. Pojavljuju se prvi sisari i krokodili. Na Zemlji vlada Dicrodium flora. Javljaju se veliki predstavnici vodozemaca (Temnospondyli). U morima su odlično zastupljeni amoniti. Pojavljuju se savremeni korali i prave košljoribe. U Južnoj Americi traje Andska orogeneza, a kimerijska u Aziji. Počinje rangitotska orogeneza na Novom Zelandu. Završava se hanter-bovenska orogeneza u Sjevernoj Australiji, Kraljičinim ostrvima i Novom Južnom Velsu (260-225Ma).	203.6 ± 1.5*
					Norian		216.5 ± 2.0*
					Carnian		228.0 ± 2.0*
				Srednji Trijas	Ladinian		237.0 ± 2.0*
					Anisian		245.0 ± 1.5*
				Donji Trijas ("Scythian")	Olenekian		249.7 ± 1.5*
					Induan		251.0 ± 0.7*
		Paleozoik	Perm	Lopingian	Changhsingian	Kontinenti se spajaju u superkontinent Pangeu, formiraju se Apalači. Kraj perm-karbonske glacijacije. Povećava se brojnost sinapsida (pelikosaurus i terapside), dok parareptili i vodozemci ostaju prisutni. Tokom srednjeg perma su golosjemenice i mahovine zamijenile floru koja je formirala ugljonosne slojeve. Razvijaju se tvrdokrilci i dvokrilci. Marinski život buja na toplim plitkim grebenima; brojne su foraminifere, školjke, amonoidi, brahiopode. Događaj Permsko-trijaskog izumiranja desio se prije oko 251 milion godina, kada je izumrlo oko 95% živog svijeta na Zemlji uključujući sve trilobite, graptolite i blastoide. Završava se Uralska orogeneza na granici Evrope i Azije. Počinje hanter-bovenska orogeneza u Australiji čime nastaju MacDonnellove planine.	253.8 ± 0.7*
					Wuchiapingian		260.4 ± 0.7*
				Guadalupian	Capitanian		265.8 ± 0.7*
					Wordian		268.4 ± 0.7*
					Roadian		270.6 ± 0.7*
				Cisuralian	Kungurian		275.6 ± 0.7*
					Artinskian		284.4 ± 0.7*
					Sakmarian		294.6 ± 0.8*
					Asselian		299.0 ± 0.8*
			Karbon- iferous]]/ Pennsyl- vanian	Gornji Pennsylvanian	Gzhelian	Dešava se nagla adaptivna radijacija krilatih insekata, od kojih su pojedini (Protodonata, Palaeodictyoptera) veoma krupni. Pojavljuju se prvi kopneni vodozemci, kao i šume krupnih papratnjača. U morima su od životinja česti gonijatiti, brahiopode, briozoe, školjke i korali. Razvijaju se i foraminifere sa ljušturicom. Najveći nivo kiseonika i atmosferi. Uralska orogeneza u Evropi i Aziji. Variscijska orogeneza se odigrava tokom srednjeg i kasnog donjeg karbona.	303.9 ± 0.9*
					Kasimovian		306.5 ± 1.0*
Srednji Pennsylvanian	Moscovian			311.7 ± 1.1*
Donji Pennsylvanian	Bashkirian			318.1 ± 1.3*
Karbon- iferous/ Missis- sippian	Gornji Mississippian		Serpukhovian	Veliko primitivno drveće, prvi kopneni četvoronožci, i morske škorpije žive ugljonosne priobalne močvare. Lobe-finned rhizodonts are dominant big fresh-water predators. U okeanima, rane ajkule su rasprostranjene i raznolike; echinoderms (naročito krinoide i blastoide) obilne. Korali, briozoe, gonijatide i brahiopode (Productida, Spiriferida, itd.) veoma česte, ali trilobiti i nautiloidi opadaju. Glacijacija u istočnoj Gondvani. Tuhua orogeneza na Novom Zelandu opada.	326.4 ± 1.6*
	Srednji Mississippian		Viséan		345.3 ± 2.1*
	Donji Mississippian		Tournaisian		359.2 ± 2.5*
Devon	Gornji Devon		Famennian	Pojavljuju se papratnjače (prečice, rastavići i prave paprati), kao i sjemene paprati. Paralelno, nastaju insekti. Svjetskim okeanom dominiraju strofomenidne i atripidne brahiopode, rugozni i tabulatni korali i morski ljiljani. Gonijatitni amonoidi su veoma brojni, a pojavljuju se i glavonošci nalik na sipe. Opada brojnost trilobita i riba sa oklopom, dok se povećava brojnost kičmenjaka (riba) sa vilicom. Pojavljuju se rani vodeni predstavnici vodozemaca. "Stari crveni kontinent" Euramerike. Započela Acadian orogeneza Anti-Atlas planina Sjeverne Afrike, i Apalači planina Sjeverne Amerike, također i Antler, Variscan, i Tuhua orogeneze na Novom Zelandu.	374.5 ± 2.6*
			Frasnian		385.3 ± 2.6*
	Srednji Devon		Givetian		391.8 ± 2.7*
			Eifelian		397.5 ± 2.7*
	Donji Devon		Emsian		407.0 ± 2.8*
			Pragian		411.2 ± 2.8*
			Lochkovian		416.0 ± 2.8*
Silur	Pridoli		no faunal stages defined	Na kopnu se pojavljuju prve vaskularne biljke (rinije), stonoge i artropleuride. Mora naseljavaju ostrakode i prvi kičmenjaci sa vilicom. Euripteride dostižu gigantske razmere. Tabulatni i rugozni korali, brahiopode i morski ljiljani su česti u morima. Fauna trilobita i mekušaca je raznovrsna, za razliku od siromašne faune graptolita. Početak Kaledonske orogeneze, u toku koje nastaju planine u Engleskoj, Irskoj, Velsu i Škotskoj (Kaledonidi) i Skandinavskih planina. . Ova orogeneza se također nastavila i u Devonu kao Acadian orogeneza.	418.7 ± 2.7*
	Ludlow		Ludfordian		421.3 ± 2.6*
			Gorstian		422.9 ± 2.5*
	Wenlock		Homerian		426.2 ± 2.4*
			Sheinwoodian		428.2 ± 2.3*
	Llandovery		Telychian		436.0 ± 1.9*
			Aeronian		439.0 ± 1.8*
			Rhuddanian		443.7 ± 1.5*
Ordovicij	Gornji Ordovicij		Hirnantian	Dalja diverzifikacija beskičmenjaka. Brojni su predstavnici korala, brahiopoda, školjki, trilobita, ostrakoda, briozoa, bodljokožaca i graptolita. Pojavljuju se prve kopnene biljke i gljive. Početkom perioda postojalo je ledeno doba.	445.6 ± 1.5*
			other faunal stages		460.9 ± 1.6*
	Srednji Ordovicij		Darriwilian		468.1 ± 1.6*
			other faunal stages		471.8 ± 1.6*
	Rani Ordovicij		Arenig		478.6 ± 1.7*
			Tremadocian		488.3 ± 1.7*
Kambrij	Furongian		other faunal stages	U morima se dešava intenzivna adaptivna radijacija i diverzifikacija organizama ("kambrijska eksplozija"). Nastaje većina savremenih tipova beskičmenjaka i tip hordata (grupa Conodonta). Koralne Archaeocyatha su česte pa izumiru. Anomalokaride žive kao džinovski predatori, većina edijakarske faune izumire. Nastaje Gondvana. Slabi Petermann orogeneza na Australijskom kontinentu (prije 550-535 miliona godina). Ross orogeneza na Antarktiku. Adelaide Geosyncline (Delamerian orogeneza), većina orogenskih aktivnosti od 514-500 MYA. Lachlan orogeneza na Australijskom kontinentu, c. 540-440 MYA. Sadržaj atmosferskog ugljik-dioksida bio veći za oko 20-35 puta u odnosu na današnji (Holocen) nivo (6000 ppmv poredeći sa današnjih 385 ppmv).	496.0 ± 2.0*
			Paibian/Ibexian/ Ayusokkanian/Sakian/ Aksayan		501.0 ± 2.0*
	Srednji Kambrij		other faunal stages		513.0 ± 2.0
	Donji Kambrij		other faunal stages		542.0 ± 1.0*
Prekam- brij	Proter- ozoik	Neo- proterozoik	Ediacaran	Iz ovog perioda potiču dobri i relativno brojni fosili prvih višećelijskih životinja. Edijakarska fauna se razvija u morima. Postoje fosili tragova vjerovatno crvoklike vrste Trichophycus pedum i slični. Prvi predstavnici sunđera. Brojni su enigmatični predstavnici edijakarske faune (poput Dickinsonia) bez uočene veze sa savremenim predstavnicima. Taconic orogeneza u Sjevernoj Americi. Orogeneza Aravalli lanca na Indijskom potkontinentu. Početak Petermann orogeneze na Australijskom kontinentu. Beardmore orogeneza na Antarktiku, 633-620 Ma.			630 +5/-30*
			Cryogenian	Possible "Snowball Earth" period. Fossils still rare. Rodinia landmass begins to break up. Late Ruker / Nimrod Orogeny in Antarctica tapers off.			850
			Tonian	Rodinia superkontinent ustrajava. Fosilni tragovi jednostavnih multi-celled eukariotes. First radiation of dinoflagellate-like acritarchs. Grenville Orogeny tapers off in North America. Pan-African orogeny in Africa. Lake Ruker / Nimrod Orogeny in Antarctica, 1000 ± 150 Ma. Edmundian Orogeny (c. 920 - 850 Ma), Gascoyne Complex, Western Australia. Adelaide Geosyncline laid down on Australijski Kontinent, beginning of Adelaide Geosyncline (Delamerian Orogeny) in that continent.			1000
		Meso- proterozoik	Stenian	Narrow highly metamorphic belts due to orogeny as Rodinia formed. Late Ruker / Nimrod Orogeny in Antarctica possibly begins. Musgrave Orogeny (c. 1080 Ma), Musgrave Block, Central Australia.			1200
			Ectasian	Platform covers continue to expand. Green algae colonies in the seas. Grenville Orogeny in North America.			1400
			Calymmian	Platform covers expand. Barramundi Orogeny, MacArthur Basin, Northern Australia, and Isan Orogeny, c. 1600 Ma, Mount Isa Block, Queensland			1600
		Paleo- proterozoik	Statherian	First complex single-celled life: protists with nuclei. Columbia is the primordial supercontinent. Kimban Orogeny in Australian Continent ends. Yapungku Orogeny on North Yilgarn craton, in Western Australia. Mangaroon Orogeny, 1680-1620 Ma, on the Gascoyne Complex in Western Australia. Kararan Orogeny (1650- Ma), Gawler Craton, South Australia.			1800
			Orosirian	Atmosfera postaje kiseonička. Vredefort i Sudbury Basin asteroid impacts. Much orogeny. Penokean and Trans-Hudsonian Orogenies in North America. Early Ruker Orogeny in Antarctica, 2000 - 1700 Ma. Glenburgh Orogeny, Glenburgh Terrane, Australian Continent c. 2005 - 1920 Ma. Kimban Orogeny, Gawler craton in Australian Continent begins.			2050
			Rhyacian	Bushveld Formation formed. Huronian glaciation.			2300
			Siderian	Oxygen catastrophe: banded iron formations formed. Sleaford Orogeny on Australian Continent, Gawler Craton 2440-2420 Ma.			2500
	Arhaik	Neoarhaik	Stabilizacija većine modernih kratona; moguć događaj prevrtanja omotača. Insell Orogenija, 2650 ± 150 Ma. Abitibi greenstone pojas današnji Ontario i Quebec počinju da se formiraju, stablizuju se do 2600 Ma.				2800
		Mezoarhaik	Prvi stromatoliti (vjerovatno kolonije cyanobacteria). Najstariji makrofosili. Humboldt orogeneza na Antarktiku. Blake River Megakaldera kompleks počeo sa formiranjem današnjih Ontaria i Quebeca, proces završen 2696 Ma.				3200
		Paleoarhaik	Prve poznate bakterije proizvođači oksigena. Najstariji definitivno potvrđeni mikrofosili. Najstariji Kratoni na Zemlji (kao što je Kanadski štit i Pilbara Kraton) mogli su biti formirani tokom ovog perioda. Rayner orogeneza na Antarktiku.				3600
		Eoarhaik	Prokarioti (vjerovatno bakterije i možda archaea). Vjerovatno najstariji mikrofosili.				3800
	Hadajk	Donji Imbrijum	Ova era se preklapa sa poznim teškim bombardovanjem unutršnjeg Sunčevog sistema.				c.3850
		Nektarijum	Ova era je dobila naziv prema lunarnoj geološkoj vremenskoj skali kada su nastali Nektarijski basen i ostali najveći mjesečevi baseni usljed događaja velikih udara..				c.3920
		Basenska grupa	Nastala najstarija poznata stijena (4030 Ma). Prvi oblici života i samo-razmnožavajućih RNK molekula su mogli nastati na Zemlji oko 4000 Ma tokom ove ere. Napijer orogeneza na Antarktiku, prije oko 4000 ± 200 miliona godina.				c.4150
		Kriptik	Najstariji poznati mineral je Cirkon, 4406±8 Ma). Formiranje Mjeseca (4533 Ma), pretpostavlja se usljed velikog udara. Formiranje Zemlje (4567.17 do 4570 Ma)				c.4570