Bizantijska umjetnost za vrijeme vladavine dinastije Paleolog

Bizantijska umjetnost tokom egzila (1204- 1261) i vladavine dinastije Paleolog bilo je razdoblje bizantijske umjetnosti povezano s postojanjem Nikejskog Carstva, te drugih država nasljednica Bizantijskog Carstva i s vladavinom posljednjeg cara Konstantina XI iz dinastije Paleolog u obnovljenom Bizantijskom Carstvu između 1204 - 1453 godine. Vladavina Paleologa bila je obilježena obnovom propadajućeg carstva i svijesti o državnoj i nacionalnoj kulturi. Figurativne umjetnosti, posebno religiozne slikarstvo, doživjelo je posljednje zlatno razdoblje u vrijeme Paleologa. Uprkos političkim poteškoćama koje su najavile približavanje kraja bizantijske države, grčke radionice u kojima su radili mozaičari, slikari i vajari i dalje su bile vrlo zauzete i narudžbe nisu nedostajale. Uglavnom su dolazile od članova važnih plemićkih porodica iz Konstantinopolja i provincija, kao i od slavenskih, bugarskih i srpskih vladara koji su slijedili primjer bizantijskih careva. Većina umjetničkih djela urađenih za vrijeme vladavine Paleologa mogu se pronaċi u glavnom gradu carstva, Mistrasu, na sjeveru Grčke, u Srbiji i Bugarskoj. Zbog veoma uspješnog razvoja filozofije, nauke i umjetnosti, ovaj vremenski period historičari umjetnosti ponekad nazivaju i paleološkom renesansom ili trećim zlatnim dobom bizantijske umjetnosti.

Historijski okvir razvoja bizantijske umjetnosti za vrijeme vladavine dinastije Paleolog

Car Mihael VIII Paleolog, utemeljitelj posljednje vladarske dinastije Bizantijskog Carstva.

Vijekovi neprekidne rimske političke tradicije i helenističke civilizacije pretrpjeli su krizu 1204. godine napadom venecijanskih i francuskih vitezova na Konstantantinopolj u okviru Četvrtog krstaškog rata. Kao rezultat, Bizantijsko Carstvo privremeno je prestalo postojati, a njegov glavni grad, Konstantinopolj postao je sjedištem katoličkog Latinskog Carstva. Tokom krstaške opsade veliki dio grada izgorio je, a naknadnom pljačkom krstaša dodatno je opustošen u to vrijeme najbogatiji evropski grad. Opljačkani su svi oni umjetnički predmeti od izuzetne vrijednosti koji su bili gomilani u riznicama palača i crkava. Oltar u Haja Sofiji koji je bio ukrašen emajlima i dragim kamenjem razbijen je na komade nad kojima su se vojnici borili, a ambon (povišeno mjesto u crkvi namijenjeno čitanju biblijskih tekstova u liturgiji) i ikonostas lišeni su zlatnih i srebrnih ukrasa. Plaćenici su u crkvu uvodili mazge koje bi natovarili opljačkanim dragocjenim predmetima. Čak i slike Isusa Hrista i svetaca nisu bile imune i koristile su se kao stepenice. Osvajači se na tome nisu zaustavili, a carske grobnice u Crkvi svetih apostola (grč. Agioi Apostoloi) bile su opljačkane zbog svog bogatstva. Ukradena su i drevna remek djela iz cijelog grčkog svijeta koja su ukrašavala Konstantinopolj. Bronzani kipovi bacani su u peć, gdje su pretopljeni i od kojih su pravljeni teški novčići. Mnogo toga se izgubilo, a i sami Bizantinci izgubili su modele kojima su mnogo puta bili nadahnuti i čije postojanje je tako doprinijelo održavanju kulta ljepote. Uništavanje tokom napada na grad, te naknadno zanemarivanje naročito gradske sekularne arhitekture ostavilo nam je nepotpuno razumijevanje bizantijske umjetnosti. Broj gradskog stanovništva znatno se smanjio, što je utjecalo i na broj naučnika, umjetnika i zanatlija. Konstantinopolj je izgubio ulogu glavnog kreativnog središta u istočnoj Evropi i Mediteranu, a Bizantijsko Carstvo nikad više neċe u potpunosti povratiti nekadašnju slavu i prosperitet. Osim nekoliko boljih freski i minijatura nastalih prije nego što su ga Bizantinci predvođeni Mihaelom VIII Paleologom ponovo zauzeli 1261. godine, nije proizvedeno mnogo inovativne umjetnosti.

Tokom perioda latinske vladavine, intervencija grčkih pravoslavnih umjetnika u Konstantinopolju nije mnogo uočljiva na jedinom sačuvanom fragmentu freske (scena iz života svetog Franje Asiškog otkrivena u Kalenderhane džamiji). Saradnja između grčkih i latinskih umjetnika može se naći i u drugim djelima poput slonovače proizvedene u rimskoj Palestini za princezu Melissande. Odjeċa i draperije na ovoj skulpturi ukazuje na miješanje latinskog i grčkog umjetniċkog stila. Glavno središte bizantijske umjetnosti postalo je Nikejsko Carstvo u Maloj Aziji, u kojoj je dinastija Laskaris došla na vlast. Velika masa grčkih učenjaka i zanatlija stigla je do Nikeje i nastavila da razvija bizantijsku umjetnost i nauku pod pokroviteljstvom careva u emigraciji. Tokom latinske vladavine, Bizantijsko Carstvo je posljednji put iskusilo veliki utjecaj anadolskog helenizma u svom stvaralaštvu, jer je u narednom vijeku carstvo potpuno izgubilo Anadoliju.

U manjoj mjeri, bizantijska umjetnost preživjela je i na teritorijama manjih novonastalih država - Epira i Trapezunta, gdje su lokalni autonomni vladari vjerovatno zapošljavali domaće zanatlije. U Srbiji, Bugarskoj ili drugim zemljama u okruženju mogu se pronaći radovi matičnih škola koje se prilično razlikuju od ranijih bizantijskih djela, ali neki od njihovih elemenata svjedoče o snažnom utjecaju primjera iz komnenskog perioda. Međutim, za historiju umjetnosti pojam "nacionalnosti" umjetnika manje je važan od namjere umjetnika da grade crkvu "à la maniera greca" (u grčkom maniru).

Podjela Bizantijskog Carstva 1204. godine, neposredno nakon Četvrtog krstaškog rata.

Period krize u izgnanstvu i naknadno ponovno osvajanje glavnog grada i latinskih teritorija pod komandom vladara iz dinastije Paleolog donijeli su nova iskustva u bizantijsku umjetnost. Preuzeti su pogledi na umjetnost od privremenih osvajača, kao i drugih naroda bizantijskog kulturnog kruga. Nakon povratka glavnog grada pod vlast nove dinastije Paleolog, bizantijski umjetnici razvili su novo zanimanje za krajolik i pastoralnu scenu i tradicionalni mozaik. Donijeta su nova iskustva u bizantinsku umjetnost preuzeta iz zapadne, ali i iz umjetnosti susjednih pravoslavnih zemalja. Međutim, Bizantijsko Carstvo, a s njim i paleološka umjetnost, i dalje je karakterizirala značajna decentralizacija. U umjetničkoj aktivnosti njene posljedice mogu se vidjeti u raspoloženju arhitektonskih spomenika na tom području, od brojnih hramova u Srbiji (npr. manastir Sopoċani), preko Makedonije i Soluna do umjetnosti u Epiru (današnja Albanija i Grčka) i Mistrasu na Peloponezu.

U duhovnom okruženju razvija se i preovladava molitvena tradicija istihaze. Zajedno s tim izgrađuje se i niz stilski raznovrsnih manastira na visokim stijenama, poznatih pod nazivom Meteora. Glavno središte srednjovjekovnih kaluđera i isposnika na Svetoj gori se širi, u kojem je svaki veći pravoslavni narod postepeno gradio svoj manastir. Uloga svetogorskih manastira povećala se još više tokom perioda istihaze. Bizantijska umjetnost nastavila se širiti prema Rusiji, Veneciji i na Balkanu, ali nije imala utjecaja na muslimanske Turke.

Uprkos uspješnoj obnovi, zlatno doba Bizantijskog Carstva bilo je prošlost. Prijetnja novim krstaškim ratom, borbama s Osmanlijama i neprestanim građanskim ratovima 1320. - 1350. oslabila je carstvo i dovela do gubitka brojnih teritorija, a ostao je samo Peloponesko poluostrvo, uski pojas oko glavnog grada i neka ostrva na Egejskom moru. U posljednjim godinama postojanja Bizantijskog Carstva u zemlji se počeo manifestirati svojevrsni dualizam moći - glavni centar moći u Carigradu, koji je nestao 1453. godine, i drugi centar moći u Mistrasu - Morejska Despotovina. Moreja na Peloponezu također je postala važno umjetničko središte, koje je nastavilo sa svojom umjetnikom aktivnošću i nakon propasti Bizantije.

Italijanske zemlje, posebno Mletačka Republika i njihovo ostrvo Kreta, postale su važno izgnanstvo za bizantijske umjetnike, gdje je bizantijska umjetnička tradicija trajala dugo nakon osmanlijskog osvajanja posljednje bizantijske države nasljednice. Kretska škola je postepeno uvodila zapadne elemente u svoj umjetnički stil i izvozila je veliki broj ikona na zapad. Njeni najpoznatiji svjetski umjetnici bili su El Greco i Mihael Damaskenos.

Najznačajniji preporod doživljavaju mozaici i freske, koje se očituju dinamičnošću i narativnošću, a slike stvaraju zamršene tapiserije. Boje i veličina detalja također se mijenjaju i smanjuju. Najznačajniji mozaici urađeni za vrijeme vladavine dinastije Paleolog sačuvani su u manastiru Hora i u manastiru Pammakaristos u Istanbulu. Iako se čini da su mozaici i freske Crkve svetih apostola u Solunu djelo umjetnika iz Konstantinopolja koje je unajmio patrijarh Nefon 1312 - 1315, u gotovo svim slučajevima talentovani lokalni slikari radili su u Srbiji. Tokom razdoblja vladavine Paleologa anonimnost umjetničkih djela djelimično nestaje, jer su neki umjetnici svoja djela potpisivali od kraja 12. vijeka. Poznata su nam imena poput Eutihija i Mihaela Astrape, koji su radili na ukrašavanju nekoliko crkava za srpskog kralja Uroša II. Milutina (1282 - 1321) i koji su naslikali veliki dio ikona koje se danas nalaze u crkvi svetog Klimenta u Ohridu.

Iz ovog perioda sačuvan je i veliki broj drvenih panel ikona čiji kvalitet izrade varira u zavisnosti od radionice gdje su urađene, a radionice u Konstantinopolju održavale su relativno pristojan nivo kvaliteta izrade. Karakterizirali su ih manje strog pristup, novo uvažavanje čisto dekorativnih svojstava slike pri čemu je velika pažnja bila usmjerena prema detaljima, a sve ovo je općenito postalo poznato kao paleološki manirizam. Preovladavaju svijetle tople boje i shematski zlatni slojevi naneseni potezima slikarske četkice. Kvalitet ikona varira u zavisnosti od proizvodne radionice, a radionice u Konstantinopolju održavaju relativno pristojan nivo. U hramovima su veliki mozaik ili ikonične slike bili okačeni ili na stubove pregrade (ikonostas, templon) ili na ulazu u brod, kao što je to bio slučaj u Crkvi Hora u Konstantinopolju, gdje su približno 1326. godine mozaici koji prikazuju sv. Petra i Pavla vode pogled vjernika u svetište. Međutim, skoro svi ukrasi ovog tipa uništeni su tokom vremena.

U iluminaciji knjiga djela ne dosežu nivo iz prethodnih razdoblja i kvalitetnija djela su prilično rijetka, ali portreti na knjigama su novost. Zahvaljujući njima sačuvano je nekoliko carskih portreta. Kao i mnoge minijature iz tog vremena, naslikane su na odvojenim listovima ugrađenim u rukopise i stoga nisu djelo pisara. Umjetnici su koristili različite tehnike, pa su stoga neka heterogena djela možda potekla od jednog autora, uprkos anahronoj, ali uvriježenoj ideji specijalizacije. Slikari su zimi vjerovatno izrađivali ikone i rukopise, a ljeti freske. U 14. vijeku ne može se primijetiti veliki porast broja knjiga koje su opisivali laici i ilustrirali umjetnici koji nisu mogli biti ni sveštenici ni monasi.

U umjetnosti izrade malih predmeta uočljiv je pad kvaliteta u odnosu na ranija razdoblja. Gubitak istočnih teritorija značio je nedostatak skupljih materijala, posebno slonovače i plemenitih metala. Proizvodnja je uglavnom bila usmjerena na drvo, a keramika se također više koristila. Težina radova također se smanjuje, a filigran postaje popularan. Više pažnje posvećeno je zaštiti ikona, a izrađuju se metalni okviri i keramičke pločice za ikone. Umjetnost izrade tkanina i vezova doživjela je značajan razvoj.

Izrada mozaika

Deisis mozaik, smješten u zatvorenom carskom dijelu gornjih galerija u Haja Sofiji, predstavlja jedan od najboljih primjera paleološke renesanse.

Pljačka Konstantinopolja koju su izvršili krstaši 1204. godine dovela je do pada upotrebe mozaičke umjetnosti tokom sljedećih pola vijeka. Nakon bizantijskog oslobađanja grada 1261. godine, Haja Sofija je obnovljena, a bizantijski umjetnici uradili su monumentalni deisis mozaik koji je urađen u svrhu obilježavanja oslobađanja od latinske okupacije. Na ovom mozaiku prikazan je Hristos uz kojeg su Bogorodica i sveti Ivan Krstitelj približno dva i po puta veći od prirodne veličine. Veličina ove tri figure odražava njihov značaj u bizantijskoj kulturi. Tema u deisis mozaiku u kojem Bogorodica i sveti Jovan Krstitelj imaju ulogu posrednika kod Hrista u ime čovječanstva česta je u umjetnosti u raznim medijima od srednjobizantijskog razdoblja pa nadalje, gdje se često upotrebljavala kompozicija slična ovoj iz Haja Sofije. Također, ilustrirano je šire stremljenje ka naturalizmu (oponašanje vidljivog svijeta) u kasnoj bizantijskoj umjetnosti. Smatra se jednim od najfinijih i najpoznatijih mozaika u Haja Sofiji zbog mehkoće njegovih karakteristika, intenzivnih emotivnih izraza humanosti i tonova, te spretnosti umjetnika prilikom njegove izade. Umjetnički stil blizak je stilu italijanskih slikara s kraja 13. i početka 14. vijeka, poput Duccia i predstavlja najavu promjena u ranom italijanskom renesansnom slikarstvu, a ujedno je jedan od najboljih primjera paleološke renesanse.

Pogled na središnju kupolu pareklesiona sa Hristom Pantokratorom okruženog prorocima iz Starog zavjeta, manastir Bogorodica Pammakaristos

Bizantijski humanizam doživio je novi procvat za vrijeme vladavine cara Andronika II (1282. - 1328.) i njegova dva savjetnika Nikiforom Humnom i Teodorom Metohitom, humanizam platonskog nadahnuća koji je u Bizantijsko Carstvo unio sekularni ton koji je postao novi i kojim je umjetnicima data nova svrha i smjer. Do kraja 13. vijeka prepoznatljiv oblik aristokratskog pokroviteljstva u Konstantinopolju bio je dodavanje novih građevina na već postojećim manastirima. Dva najambicioznija projekta iz tog vremena su paraklesion (pogrebna kapela), dodata manastiru Bogorodice Pammakaristos (danas Fetiye džamija) i obnova manastira Hora (danas džamija Kariye muzesi). U periodu između 1305 - 10 udovica bivšeg generala Michaela Glabasa Tarchaneiotesa, dala je da se pored manastira Bogorodice Pammakaristos izgradi mauzolej u obliku minijaturne crkve u obliku grčkog krsta posvećene Hristu. Mozaici su pažljivo planirani da funkcionišu kao ikone u čast preminulih. Izvođenje mozaika otkriva obrazac rada koji je tipičan nakon 1261. godine. Hristos u kupoli je uobičajena slika Pantokratora, a umjetnik koji je to uradio vjerovatno je mnogo puta predstavljao Hrista u ovom obliku. Za razliku od Hrista u apsidi, koji je dio deisis grupe i žarište posredničkog ciklusa, bio je posebno tretiran i mnogo duguje novom modelu Hrista u deisis mozaiku iz Aja Sofije. Međusobna povezanost ova dva cilja, tradicionalnog i eksperimentalnog, dinamika je umjetničkog stvaralaštva uočljivijeg nakon 1261. godine u odnosu na raniji period.

Mozaik na kojem je prikazan Teodor Metohit (lijevo), glavni donator obnove i unutrašnje dekoracije manastira Hora

Najznačajniji sačuvani mozaici iz vremena kasne bizantijske umjetnosti danas se mogu naċi u nekadašnjem manastiru Hora u Istanbulu. Svi mozaici u kupoli i polukružnoj luneti na narteksu relativno su dobro očuvani, a između 1948. i 1958. godine obnovljeni su pod vodstvom direktora Američkog bizantijskog instituta Paula Adkinsa Underwooda. Ciklus biblijskih scena u bogatom, ukrasnom obrascu, sa svim vrstama fantastičnih životinjskih oblika, pokazuje izraženu sklonost klasičnim i ranohrišćanskim oblicima. U odabiru tema, primjetan je povratak bizantijskoj tradiciji nakon ikonoklazma, ali s više pažnje posvećene ljudskom aspektu, podsjećajuċi na kasnije mozaike u bazilici sve tog Marka. Najvažniji narativni ciklusi nalaze se u sjevernom krilu unutrašnjeg ulaznog trijema (narteksa), u kojima je životna priča Bogorodice prikazana na osamnaest prekrasnih mozaičkih panela. Stručnjaci smatraju da je ovaj cjelovit prikaz Bogorodice (od njenog začeća od strane majke Ane, pa sve do smrti) vrlo rijedak u hrišćanskoj umjetnosti. Isto tako, u sjevernom krilu vanjskog narteksa prikazane su važne faze iz života svete porodice, rođenje i krštenje Isusa Hrista i druge scene iz njegovog života. Mozaička i fresko dekoracija u manastiru Hora urađena je pod pokroviteljstvom Teodora Metohita (slika desno), koji se pojavljuje u mozaiku smještenom iznad zapadnih vrata od unutrašnjeg narteksta do svetilišta, predstavljajući Hristu, koji je na prijestolju, maketu manastira Hora. Odjeven je u bogatu svilenu nošnju i veliki šešir dvorskog službenika.

Iako su u crkvi Hora napravljeni neki od najznačajnijih pomaka i inovacija iz vremena kasne bizantijske umjetnosti, bizantolozi svrstavaju neke od mozaičkih i fresko ciklusa u ovom sakralnom objektu kao "konzervativne", a najbolji primjer je mozaik Uspenja svete Marije. Međutim, uočljivo je da je umjetnik morao tražiti modele i ponekad je morao ispunjavati slobodne zidne prostore konvencionalnim motivima. Prepoznatljiva osobina pri dizajniranju ovih scena je upotreba perspektive za stvaranje slikovitog prostora u kojem se priča odvija, ali bizantijski pronalasci u raščišćavanjima razlikuju se od kasnijih renesansnih konstrukcija prema jednoj tački nestajanja (osnova kasnijeg fresko ciklusa u paraklezijumu ove crkve). Umjesto toga, linije zgrade ukrštaju se na figurama u prvom planu i ističu radnju i priču. U ukrašavanju se također poklanja pažnja upotrebom bogatih i raznolikih ukrasa i obruba. Mozaici i zidne slike u crkvi Hora uvode nove ideje i dizajne u bizantijsku monumentalnu umjetnost, od kojih su neke proizašle iz poznavanja međunarodnih ideja tog doba. Postoji još određeni broj sačuvanih mozaika iz nekadašnjih konstantinopoljskih manastira koji su nakon osmanlijskog osvajanja grada preinačeni u džamije. Također, tu je izvanredni mozaički prikaz Preobraženja Hristovog u Crkvi svetih apostola u Solunu (pogledati galeriju), kao i mnogobrojni minijaturni mozaici iz Mistrasa na Peloponezu.

• Mozaička galerija
• 
  Preobraženje Hristovog, Crkva svetih apostola u Solunu
• 
  Bogorodica sa djetetom u sredini mozaika, okružena starozavjetnim predacima, manastir Hora
• 
  Hrist Pantokrator okružen starozavjetnim predacima, Manastir Hora
• 
  Uspenje svete Marije (Koimesis, manastir Hora
• 
  Sveti Gregorije Armenac, manastir Bogorodice Pammakaristos u Istanbulu
• 
  Isus Hrist, manastir Hora
• 
  Bogorodica i dijete, manastir Hora
• 
  Mozaik na kojem je prikazan sveti Petar kako drži ključeve raja, manstir Hora
• 
  Mozaik svetog Pavla, manastir Hora

Slikarstvo

Usljed nastavljanja gubitka teritorija i slabljenja carstva, posljednji period bizantijske umjetnosti prepoznatljiv je po preovladavajuċoj zastupljenosti zidnog slikarstva, koje je bilo jeftinije u odnosu na izradu mozaika i luksuznih predmeta od dragih metala i slonovače. Tokom posljednjeg razdoblja bizantijske umjetnosti, slikarstvo se nastavilo i ubrzano je davalo sve veći zamah novim stilovima što otkriva određenu težnju za obnovom. Jedan od najprepoznatljivijih stilova na zidnim slikama je onaj koji se obično naziva "makedonski". Ovaj stil je izvanredan po svojoj tendenciji da prikaže ljudsku dramu i da je naglasi svim sredstvima koja ima na raspolaganju: uznemireni pokreti, dinamični stavovi, živahne geste, kontrasti u boji, uvećani prostori. Ljudske figure, često izvanredni portreti dobijaju težinu i volumen, pri čemu su široke draperije prožete posebnim izražajnim značajem, kompozicija postaje šira i postiže epsku veličinu. Čini se da ova tendencija ka revolucionarnijem izrazu svijeta nije trajala više od dvije ili tri decenije počevši od kraja 13. pa sve do početka 14. vijeka. Ovom pokretu pripadali su umjetnici poput Eutihija i Mihaela Astrape i Manuel Panselin iz Soluna, koje mnogi historičari umjetnosti smatraju najznačajnijim pripadnicima Solunske slikarske škole. Eutihije i Mihael Astrapa radili su freske visokog kvaliteta u manastirima u Ohridu, Skoplju (crkva Bogorodice Peribleptos, crkva svetog Nikite i crkva svetog Georgija u Staro Nagoričane 40 km sjeverozapadno od Skoplja), kao i crkva Bogorodice Ljeviške u Prizrenu, dok je Manuel Pselos slikao freske na Svetoj gori. Bizantijski umjetnici za vrijeme vladavine dinastije Paleolog razvili su novo zanimanje za pejzaž i pastoralnu scenu, postepeno otvarajući put detaljnim narativnim freskama. O tome najbolje svjedoči velika grupa umjetničkih djela pronađenih u manastirima u Mistrasu na Peloponezu. Najveći dio ovog razdoblja protekao je u znaku zidnog slikarstva, koje se očituje dinamičnošću i narativnošću, gdje slike stvaraju složene tapiserije. Boje i veličina detalja se također mijenjaju i smanjuju. Pažnja se posvećuje arhitektonskim detaljima građevina i prirodi koji se nalaze u pozadini slike, pri čemu se napušta hijerarhijska frontalna krutost. Figuralna umjetnost, a posebno religiozno slikarstvo, doživjeli su dugotrajni posljednji prosperitetni period. Uprkos političkim poteškoćama koje su najavljivale predstojeći kraj Bizantijskog Carstva, rad grčkih mozaičara, slikara i vajara i dalje je bio veoma tražen, uglavnom od članova značajnih plemićkih porodica iz Konstantinopolja i provincija, kao i od bugarskih i srpskih knezova koji su slijedili umjetničke primjere Bizantinaca. Nekoliko drugih dovoljno prosperitetnih središta bili su u stanju održavati lokalnu tradiciju u arhitekturi i ukrašavanju sakralnih objekata tokom dužeg vremenskog perioda. Većina umjetničkih djela iz paleološkog razdoblja nalazi se u drugom najvažnijem gradu carstva u to vrijeme - Mistrasu. Korak unazad bila je umjetnost hesihizma iz druge polovine 14. vijeka, u čijim je djelima izostala elegancija iz prethodnog vremena.

Freske

Freska Hristovog uskrsnuća iz manastira Hora predstavlja jedan od napoznatijih primjera fresko slikarstva iz vremena paleološke renesanse

Najbolji primjeri "makedonskog" stila fresko slikarstva tokom paleološke renesanse nalaze se u paraklezijumu crkve Hora u Istanbulu, čije freske predstavljaju dokaz o zidnom slikarstvu u glavnom gradu Bizantijskog Carstva s početka 14. vijeka. Slikarski stil koji je tu bio razvijen ima svu živost i epsku raskoš iz vremena prve bizantijske slikarske škole bez naglaska na dramskom elementu, kao i svu gracioznost Hora mozaika i fresaka. Posebno je u crkvi Hora uočljivo da je ikonografski i vjerski program bio mnogo širi u odnosu na raniji period i odgovarao je opštim ukrasnim kretanjima u slikarstvu. Očigledna je i tendencija da se kroz mozaike i freske crkva pretvori u ilustriranu knjigu koja će vjernike podučavati o svemu što ima veze sa njihovom vjerom. Pri tome se naglašava liturgija, ali dekoracija u cjelini ide mnogo dalje. Najbolji dokaz za sve veċ navedeno su sačuvani opširni fresko ciklusi u pareklezijumu crkve Hora u kojima se uspostavljaju evokativne veze između Starog i Novog zavjeta. Istovremeno, oni otkrivaju blisku vezu između fresko programa i same svrhe pogrebne kapele. Vrhunac fresko ciklusa je ostvaren u izvanrednim prikazima Sudnjeg dana (pogledati galeriju) i Isusovog uskrsnuċa (slika desno). Posebno je značajna freska Hristovog uskrsnuċa (grčki: Anastasis), koja je za razliku od ranijih krutih i statičnih prikaza na istu temu veoma dinamična. U njoj, Hrist pobjeđuje sotonu i ruši vrata pakla, te snažnim pokretom hvata za ruke Adama i Evu izvlačeċi ih iz njihovih grobova. Na taj način spašava njihove duše iz pakla, gdje su se nalazili zbog činjenice da su ličnosti iz Knjige postanka, te su živjeli u vrijeme prije dolaska Hrista. Tjelesni pokreti psihološki su intenzivni, a izražajnost držanja likova u ovoj fresci prevladavaju. Dramatična radnja je predstavljena izvanrednim osjećajem fizičkog pokreta i sile. Tri središnje figure dramatično se kreću po vertikalnoj osi i tjelesnim položajima uz dodavanje geometrijskih oblika, stvaraju osjećaj dijagonale i horizontalnog kretanja. Odjeća i draperije služe za sugeriranje stavova, pokreta i djelovanja tijela. Precizno ocrtavanje zamjenjuje nazubljenu apstrakciju draperije koja je bila prepoznatljiva u bizantijskoj umjetnosti za vrijeme vladavine dinastije Komnen.

Između 1290-ih i 1420-ih grad Mistras na jugu Grčke bio je takmac Konstantinopolju na kulturnom polju. Bio je posljednje veliko bizantijsko središte izučavanja koje je privlačilo intelektualce i umjetnike na čijem je čelu bio filozof Gemistus Pletho. Istovremeno, bio je i glavno administrativno središte na Peloponezu kada je izgrađen i ukrašen veliki broj crkava i manastira. Među njima najznačajniji su crkva svetog Toedora i manastir Pantanassa u kojima su sačuvani neki od vrijednih primjera fresko slikarstva iz tog perioda (pogledati galeriju). Još značajnije od bilo kojeg grčkog kopnenog umjetničkog središta iz ovog perioda bilo je ostrvo Kreta, gdje je saćuvano više od 600 crkava ukrašenih vrijednim freskama. Iako male velicinom, ogromna vecina crkava na ostrvu Kreta ukrašene su u 14. i 15. vijeku, što potvrđuje procvat slikarstva. Uz pomoć natpisa moguće je, naprimjer, pratiti dugu karijeru slikara po imenu Joannis Pagomenos. Bio je jedan je od najvažnijih slikara na ostrvu jer je stvorio okvir za poznatu Kretsku školu fresko slikarstva, čiji je rad dokumentiran u osam sačuvanih crkava na zapadu Krete. Budući da je njegova slikarska karijera trajala između 1313. i 1347. godine, slikao je vjerovatno još mnogo drugih freski u crkvama na ostrvu. Tokom ovog dugog razdoblja prosperiteta i umjetničkih aktivnosti, Kreta nije bila dio Bizantijskog Carstva.

Jedno od veoma značajnih područja fresko slikarstva za vrijeme vladavine dinastije Paleolog je i područje današnje Sjeverne Makedonije. Freske u crkvi Bogorodice Peribleptos u Skoplju predstavljaju neka od prvih djela najprestižnijih srednjovjekovnih bizantijskih slikara Eutihija i Mihaela Astrape. Njihova dramatična izražajnost bila je osnova novog trenda u bizantijskoj umjetnosti iz ove epohe, poznatije kao "renesansa Paleologa", koja je bila posljednje poglavlje bizantijske umjetnosti. Na zidovima ove crkve, izvanrednom vitalnošću, snagom i očiglednim emocijama, naslikali su prizore iz života Bogorodice i Isusa Hrista. Ovdje je umjetnost Eutihija i Mihaela Astrape iz temelja promijenila vizuelnu koncepciju bizantijskog svijeta, uvodeći nove ideale za građane i skromne religiozne ljude tadašnjeg Bizantijskog Carstva. Naslikali su deset ciklusa fresaka u oltaru, naosu i narteksu (priprati), koje priedstavljaju jedan od najbogatijih ciklusa fresaka u cijelom bizantijskom svijetu, posvećen životu Bogorodice (pogledati galeriju). Također, ova crkva ima najveći broj sačuvanih potpisa ove dvojice umjetnika skrivenih u freskama.

• Fresko galerija
• 
  Isus rastjeruje lihvare iz jevrejskog hrama u Jerusalemu, fresku su uradili Eutihije i Mihael Astrapa, Crkva svetog Nikite u selu Banjani kod Skoplja.
• 
  Razgovor apostola, freska u crkvi Bogorodica Ljeviška u Prizrenu.
• 
  Pričest apostola, freska u crkvi svetog Georgija, Staro Nagoričane kod Skoplja.
• 
  Scena hrvanja sa anđelom i sveti Jakov koji leži na podu u donjem lijevom uglu, dok se pored njega nalaze stepenice koje vode ka raju. Freska u crkvi Hora.
• 
  Fresko prikaz Sudnjeg dana, manastir Hora, Istanbul
• 
  Pogled na fresko cikluse u paraklezijumu manastira Hora
• 
  Freska u kupoli na kojoj je u središnjem medaljonu prikazana Bogorodica, dok su okolo prikazani njeni preci, manastir Hora
• 
  Freska u manastiru Pantanassa na Peloponezu sa prikazom scene buđenja Lazara
• 
  Životopis Bogorodice, fresko prikaz u crkvi Bogorodice Peribletos u Skoplju
• 
  Zidna freska sa prikazom anđela u crkvi svetog Nikite u selu Gornjane kod Skoplja.