Historija Bugarske
 | Ovaj članak ili neki od njegovih odlomaka nije dovoljno potkrijepljen izvorima (literatura, veb-sajtovi ili drugi izvori). |
Historija Bugarske počinje izgradnjom prvih naselja na teritoriji današnje Bugarske i njenog formiranja kao nacionalne države i obuhvata historiju bugarskog naroda i njihovo porijeklo. Najraniji dokazi ljudske civilizacije u Bugarskoj su stari više od 1,4 miliona godina. Oko 5.000. godine p.n.e. postojala je sofistirana civilizacija koja je proizvodila neke od prvih keramika i nakita u svijetu. Nakon 3.000. godine p.n.e. na teritoriju današnje Bugarske su se pojavili Tračani. Krajem 6. stoljeća p.n.e. većina teritorija današnje Bugarske je bila pod vlašću Perzijskog carstva. Godine 470. p.n.e., Tračani su formirali moćnu Odrijsku kraljevinu nakon perzijskog poraza u Grčkoj. Nakon toga tračka plemena su pala pod makedonsku, keltsku i rimsku dominaciju. Ova mješavina antičkih naroda je asimilirana od strane Slavena, koji su se stalno nastanili na Balkanskom poluostrvu nakon 500. godine.
U međuvremenu, Prabugari, porijeklom iz srednje Azije, su 632. godine formirali nezavisnu državu sjeverno od Crnog mora koja je poznata kao Stara Velika Bugarska pod vodstvom Kubrata. Pritisak Hazara je doveo do raspada Stare Velike Bugarske u drugoj polovini 7. stoljeća. Jedan od Kubratovih nasljednika, Asparuh, je migrirao sa nekoliko prabugarskih plemena na područje oko delte Dunava, osvajajući Malu Skitiju i Meziju. Iskoristivši slabost Bizantijskog carstva, proširili su svoje novo carstvo na Balkanskom poluostrvu. Mirovnim sporazumom sa Bizantijom 681. godine uspostavili su stalni bugarski glavni grad Plisku i označili početak Prvog Bugarskog carstva. Nova država je okupila Tračane i Slavene pod prabugarskim vladavinu započevši proces međusobne asimilacije. U slijedećim stoljećima Bugarska se nametnula kao moćno carstvo koje je dominiralo Balkanom preko svoje agresivne vojne tradicije, što je dovelo do razvoja različitih etničkih identiteta. Njeno etničko i kulturno različito stanovništvo se ujedinilo pod zajedničkom religijom, jezikom i pismom koje je očuvalo i formiralo bugarsku nacionalnu svijest uprkos stranoj invaziji i uticaju.
U 11. stoljeću, Prvo bugarsko carstvo je propalo zbog ruskih i bizantijskih napada i postalo dio Bizantijskog carstva do 1185. godine. Tada je izbio veliki ustanak na čelu sa dva brata - Asena i Petra - koji su osnovali dinastiju Asen i obnovili Bugarsku državu stvarajući Drugo Bugarsko carstvo. Nakon dostizanja svog vrhunca 1230. godine, ovo carstvo je počelo da opada zbog niza faktora, prije svega njenog geografskog položaja koji je učinio ranjivom na razne napade i invazije sa svih strana. Seljačka pobuna, jedna od rijetko uspješnih u historiji, je postavila Ivajla za cara. Njegova kratka vladavina je bila od suštinskog značaja u oporavku Bugarske. Uslijedio je relativno uspješan period od 1300. do 1370. godine kada su frakcijske podjele podijelile Bugarsku na tri mala carstva. Do 1396. godine oni su pokoreni od strane Osmanlijskog carstva. Nakon eliminacije bugarskog plemstva i sveštenstva od strane Osmanlija, Bugarska je ušla u period represije, intelektualne stagnacije i loše uprave koja je razbila svoju kulturu i izolovala se od Evrope narednih 500 godina. Neko njeno kulturno naslijeđe je pronašlo svoj put u Rusiji, gdje je usvojeno i razvijeno.
Opadanjem moći Osmanlijskog carstva nakon 1700. godine, započelo je oživljavanje bugarskog plemstva ostavljajući egalitarne seljake sa malom rastućom urbanom srednjom. klasom. Do 19. stoljeća, Bugarski narodni preporod je postao ključni element borbe za nezavisnost koja će kulminirati neuspješnim ustankom u aprilu 1876. godine, što je izazvalo Rusko-turski rat (1877. - 1878.) i kasnije oslobođenje Bugarske. Prvobitni sporazum u San Stefanu je odbijen od strane zapadnih velikih sila, a slijedeći Berlinski sporazum je ograničio teritoriju Bugarske na Meziju i region Sofiju. Ovaj sporazum je ostavio mnoge Bugare van granica nove države, koja je definisala militaristički pristup regionalnim pitanjima i svoju odanost Njemačkoj u oba svjetska rata.
Nakon Drugog svjetskog rata, Bugarska je postala komunistička država na čelu sa Todorom Živkovom. Ekonomski napredak Bugarske je došao krajem 1980.-ih, a kolaps komunističkog sistema u istočnoj Evropi je označio prekretnicu za razvoj zemlje. Nakon niza kriza 1990.-ih u kojoj su Bugarska industrija i poljoprivreda bile u rasulu, započeo je period relativne stabilizacije dolaskom Simeona Saxe-Coburg-Gotha za premijera 2001. godine. Bugarska se priključila NATO-u 2004. godine i Evropskoj uniji 2007. godine.
Prahistorija i antika[uredi | uredi izvor]
Prahistorija[uredi | uredi izvor]
Najstariji ljudski posmrtni ostaci su pronađeni u Bugarskoj na iskopinama u pećini Kozarnika, približne starosti 1,6 miliona godina. Ova pećina možda čuva najranije dokaze ljudskog postojanja. Ljudski ostaci koju su pronađeni u pećini Bacho Kiro su stari 44.000 godina i sastoje se od par fragmentisanih ljudskih čeljusti, ali je sporno da li su ovi rani ljudi bili Homo sapiensi ili neandertalci.
Eneolitska Varna civilizacija predstavlja prvu civilizaciju sa sofisticiranom društvenom hijerarhijom u Evropi. Centralni element ove kulture je Varna nekropola koja je otkrivena ranih 1970.-ih. Ona je služila kao alat u razumijevanju kako su najranija evropska društva funkcionirala. Zlatni nakit, narukvice i oružje su otkriveni u jednoj grobnici koja je nastala između 4.600. i 4.200. godine p.n.e., što je najstariji zlatni artefakt otkriven u svijetu.
Ahemenidska vladavina[uredi | uredi izvor]
Nakon što je makedonski kralj Amintas I predao svoju zemlju Perzijancima 511. godine p.n.e., Makedonija je došla pod vlast Ahemenidskog carstva. Potčinjavanje Makedonije je bio dio perzijskih vojnih planova koje je inicirao Darije Veliki (521. - 486. p.n.e.). Nakon ogromnih priprema, velika Ahemenidska vojska je izvršila invaziju na Balkan kako bi pobijedila evropske Skite koji su naseljavali teritoriju sjeverno od Dunava. Darijeva vojska je pokorila nekoliko trakijskih naroda i zauzela svu teritoriju na evropskom dijelu Crnog mora (dijelovi današnje Bugarske, Rumunije, Ukrajine i Rusije). Nakon osvajanja ovih teritorija, Darije je napustio Evropu ostavivši svog komandanta Megabazusa koji je imao zadatak da zauzme cijeli Balkan. Perzijske trupe su zatim pokorili zlatom bogatu Trakiju, primorske grčke gradove i moćnu Peoniju. Na kraju je Megabazus poslao izaslanike Amintasu zahtijevajući prihvatanje perzijske dominacije, koju je on prihvatio.
Nakon Jonskog ustanka, perzijska vladavina na Balkanu je popustila, ali je snažno obnovljena 492. godine p.n.e. tokom vojne kampanje Mardonija. U Bugarskoj je pronađeno tračansko blago koje datira iz perioda Ahemenidske vladavine. Teritorija današnje Bugarske je ostala u sastavu Ahemenidskog carstva do 479. godine p.n.e. Nakon Perzijskog poraza od Grčke, perzijanci su se povukli sa prostora današnje Bugarske, osim malog perzijskog garnizona u Doriscusu koji je ostao posljednje perzijsko uporište u Evropi.
Tračani[uredi | uredi izvor]
Prvi narodi koji su ostavili trajne tragove i kulturno naslijeđe na cijelom prostoru Balkana su bili Tračani. Njihovo porijeklo je i dalje nejasno. Smatra se da imaju porijeklo od pra-trakijskog naroda koji je nastao mješavinom autohtonih naroda i Indo-evropljana tokom perioda pra-indo-evropske ekspanzije u ranom bronzanom dobu oko 1.500. godine p.n.e. Trakijske zanatlije su naslijedile vještinu autohtonih civilizacija, posebno izgradnju zlatnog nakita.
Tračani su uglavnom bili neorganizovani, ali su imali naprednu kulturu uprkos nedostatku vlastitog pisma. Pod pritiskom vanjske prijetnje, njihova podijeljena plemena su se ujedinjavala stvarajući moćne vojne snage. Smatra se da je većina Tračana, kao Gali i Kelti, jednostavno živjela u malim utvrđenim selima smještenim na brdima. Iako se njihovi urbani centri nisu razvili do rimskog perioda, postojala su razna utvrđenja koja su služila kao regionalni centri. Ipak, uprkos blizini grčkih kolonija i gradova kao što su Bizantijum i Apolonija, Tračani su izbjegavali urbani život. Prve grčke kolonije u Trakiji su osnovane u 8. stoljeću p.n.e.
Tračanska plemena su i dalje bila podijeljena, ali je većina njih pala pod perzijsku vladavinu od kraja 6. stoljeća do prve polovine 5. stoljeća. Nakon perzijskog poraza u Grčkoj, kralj Teres I ih je ujedinio u Odrijsku kraljevinu 470. godine p.n.e. Ova kraljevina je doživjela vrhunac tokom vladavine Sitalka (431. - 424. p.n.e.) i Kotisa I (383. - 359. p.n.e.). Na početku Peloponeskog rata, Sitalk je ušao u savez sa Atinom izvršivši invaziju na Makedoniju i njenog vladara Perdikasa II sa ogromnom vojskom koja je brojala 150.000 ratnika iz nezavisnih tračkih plemena kako bi zauzeo Herson. Nakon toga, Makedonsko carstvo je zauzelo cijelu Odrijsku kraljevinu i Tračani su postali dio velikog Makedonskog carstva tokom vladavine Filipa II i Aleksandra III.
Kelti[uredi | uredi izvor]
Keltska plemena su 298. godine p.n.e. stigla na teritoriju današnje Bugarske sukobivši se sa snagama makedonskog kralja Kasandra na planini Haemos (Stara planina). Makedonci su dobili bitku, ali to nije zaustavilo keltsko prodiranje. Tada su mnoge tračanske zajednice, oslabljene makedonskom okupacijom, pale pod Keltsku dominaciju. Nakon zauzimanja teritorije današnje Bugarske, Keltska vojska predvođena Komontorijusom je 279. godine p.n.e. izvršila napad na Trakiju i zauzela je. Nakon zauzimanja Trakije, Komontorijus je uspostavio grad Tilis koji je trajao do 212. godine p.n.e., kada su Tračani uspjeli da povrate svoju samostalnost. Iako su Kelti bili na Balkanu više od jednog stoljeća, njihov uticaj na Balkanskom poluostrvu je bio skroman. Do kraja 3. stoljeća, pojavila se nova prijetnja u vidu Rimskog carstva.
Rimski period[uredi | uredi izvor]
Rimljani su 188. godine p.n.e. napali Trakiju i nastavili ratovati do konačnog osvajanja cijele regije 46. godine. Do 4. stoljeća, Tračani su u novoosnovanoj rimskoj pokrajini Trakiji imali kompozitni autohtoni identitet, kao hrišćanski rimljani koji su očuvali neke njihove drevne paganske rituale. Postali su dominantna grupa u regiji koja je dala nekoliko vojnih komandanata i careva kao što su Galerije i Konstantin I. Došlo je do razvoja mnogih urbanih centara, posebno teritorije današnje Sofije zbog bogatstva mineralnih izvora. Priliv doseljenika iz cijelog carstva je obogatio lokalni kulturni krajolik; u blizini obale Crnog mora otkriveni su hramovi Ozirisa i Izide.
Dioklecijan je 300. godine podijelio Trakiju na četiri manje provincije. Kasnije su se u sjevernim provincijama naselila razna gotska plemena koja su stvorila gotičko pismo. U tom periodu je gotski biskup Ulfilas preveo Bibliju sa grčkog na gotski jezik čime je postao "otac germanske književnosti". Zahvaljujući ruralnom karakteru lokalnog stanovništva, rimska kontrola cijele pokrajine je bila slaba. U 5. stoljeću, Huni predvođeni Atilom su napali teritoriju današnje Bugarske i opljačkali mnoga rimska naselja. Do kraja 6. stoljeća, Avari su izvršili prodor u sjevernu Bugarsku što je bio samo uvod u masovni dolazak Slavena. Tokom 6. stoljeća, tradicionalna grčko-rimska kultura je gubila svoj uticaj, da bi na njeno mjesto došla hrišćanska filozofija i kultura.
Mračno doba[uredi | uredi izvor]
Slaveni[uredi | uredi izvor]
Slaveni su početkom 6. stoljeća naselili veći dio istočne Evrope, srednje Evrope i Balkanskog poluostrva, čime su formirali tri glavne skupine - zapadne Slavene, istočne Slavene i južne Slavene. Najistočniji južni Slaveni su tokom 6. stoljeća naselili teritoriju današnje Bugarske. Tu su se stopili sa romaniziranim Tračanima koji su se kasnije asimilirali u bugarsku elitu tokom Prvog Bugarskog carstva.
Prabugari[uredi | uredi izvor]
Prabugari su bili polu-nomadski narod turkijskog porijekla koji su živjeli na prostorima srednje Azije. Oni su tokom 2. stoljeća nastanjivali stepe sjevernog Kavkaza i obale rijeke Volge. Nakon dolaska na Balkan, stvorili su Prvo Bugarsko carstvo kojim su upravljali nasljedni kanovi. Osim njih, bilo je i nekoliko aristokratskih porodica čiji su članovi formirali vladajuću klasu. Vjerovali su u više bogova, ali su uglavnom obožavali vrhovno božanstvo Tangru.
Stara Velika Bugarska[uredi | uredi izvor]
Kan Kubrat je 632. godine ujedinio tri najveća bugarska plemena: Kutrigur, Utugur i Onogonduri, čime je formirao državu koju historičari nazivaju Stara Velika Bugarska (također poznata i kao Onogurija). Ova država je bila smještena između donjeg toka rijeke Dunav na zapadu, Crnog i Azovskog mora na jugu, rijeke Kuban na istoku i rijeke Donjec na sjeveru. Glavni grad ove države je bio Fanagorija.
Nakon potpisivanja mirovnog sporazuma sa bizantijskim carem Heraklijem 635. godine, Kubrat je proširio Bugarsko carstvo na Balkan. Međutim, nakon Kubratove smrti Bugarsko carstvo je nestalo. Nakon nekoliko ratova sa Hazarima, Prabugari su konačno poraženi i protjerani na istok Balkanskog poluostrva (teritorija današnje Bugarske), gdje su postali vazali Bizantijskog carstva.
Kotrag, jedan od Kubratovih nasljednika, je predvodio devet prabugarskih plemena do sjevernih obala rijeke Volge u današnjoj Rusiji stvarajući Povolšku Bugarsku krajem 7. stoljeća. Ovo kraljevstvo je kasnije postalo trgovinski i kulturnih centar, jer se nalazilo na strateškoj raskrsnici trgovačkih puteva trgujući sa Arapima, nordijcima i Avarima. Povolški Prabugari su bili prvi narod koji je pobijedio mongolsku hordu čime su decenijama štitili Evropu, ali nakon bezbrojnih mongolskih invazija Povolška Bugarska je uništena a većina njenih građana zaklana ili prodana u roblje u Aziji.
Asparuh, Kotragov brat, je predvodio bugarska plemena na zapad, zauzimajući teritoriju današnje južne Besarabije. Nakon uspješnog rata sa Bizantijskim carstvom 680. godine, Asparuhov kanat Mala Skitija je bila priznata kao nezavisna država nakon potpisivanja mirovnog sporazuma sa Bizantijskim carstvom 681. godine. Ova godina se smatra godinom osnivanja današnje Bugarske, a Asparuh se smatra prvim bugarskim vladarem. Druga prabugarska horda, koju je predvodio Asparuhov brat Kuber, se prvo naselila u Panoniji, a kasnije u Makedoniji.
