Bizantijska umjetnost

Najpoznatiji sačuvani bizantijski mozaik Isusa Hrista (grčki, Hristos Pantocrator) iz 12. vijeka, gornja južna galerija u Haja Sofiji, Konstantinopolj (današnji Istanbul).

Bizantijska umjetnost je naziv za umjetničko stvaralaštvo istočnog dijela Rimskog Carstva koje je pored stare Grčke u kulturnom kontekstu povezivalo i područja istočnog Sredozemlja, Balkanskog poluostrva, Sirije, Sjeverne Afrike, Italije, a kasnije i veliki dio Istočne Evrope (Bugarska, Rusija, Ukrajina). Tokom 11 vijekova postojanja Bizantijskog carstva ova vrsta umjetnosti je započela kao rana hrišćanska umjetnost tokom kasne antike pa sve do pada Konstantinopolja 1453. godine u ruke Osmanlijskog Carstva. Međutim, bizantijska umjetnost je nastavila sa svojom aktivnošću i nakon ovog događaja, vjerno slijedeći bizantijsku tradiciju, samo što je njeno okruženje tada bilo islamsko. Tokom svog razvoja u Srednjem vijeku bizantijska umjetnost je bila važan činilac u ukupnom procesu stvaranja posebnog istočnjačkog identiteta Bizantijskog Carstva u odnosu na Rim.

Historijski okvir

Rimska imperija za vrijeme vladavine Konstantina Velikog.

Godine 323. n. e. Konstantin Veliki je donio odluku o premještanju sjedišta Rimskog carstva u grčki grad Bizantijum na Bosforu, a koji ċe kasnije biti poznat pod nazivom Konstantinopolj. Izvorni naziv grada je bio na grčkom jeziku Kōnstantinoúpolis (bos. Konstantinov grad), a zvanična titula je bila na latinskom jeziku Nova Roma (bos. Novi Rim). Ova sudbonosna odluka Konstantina Velikog ċe imati dalekosežne posljedice koje se osjeċaju i do danas. Za samo 6 godina nevjerovatno brzinom izgrađen je veliki grad koji je ċe postati najbogatiji i najsjajniji grad u Evropi tokom cijelog Srednjeg vijeka. Preduzimanjem ovog koraka novi rimski car je potvrdio rastuċu ekonomsku i stratešku važnost istočnih provincija (čiji uspon se odvijao veċ duže vremena). Novi glavni grad je oličavao hrišċanske osnove rimske države, jer se veċ nalazio u središtu područja koje je bilo najviše hristijanizirano u odnosu na ostale krajeve carstva.

Konstantin jedva da je i mogao predvidjeti da ċe svojom odlukom o premještanju središta carstva uzrokovati potpunu podjelu carstva na istočni i zapadni dio. Vladari zapadnog dijela Rimskog Carstva su ubrzo nakon toga bili žrtve osvajačkih pohoda germanskih plemena Istočnih Gota, Vandala, Langobarda i Zapadnih Gota. Do kraja 6. vijeka n. e. nestao je i zadnji trag središnje vlasti zapadnog dijela Rimskog Carstva. Nasuprot tome, Bizantijsko Carstvo je preživjelo ove napade i za vrijeme vladavine Justinijana I (527-565 n. e.) dostiglo je svoj vrhunac moċi i stabilnosti.

Podjela Rimskog carstva je ubrzo dovela i do vjerske podjele. Za vrijeme vladavine Konstantina Velikog rimski biskup je bio (zasnivajuċi svoj autoritet od apostola Svetog Petra) vođa (papa) jedinstvene Hrišċanske crkve. Njegova nadmoċnost u crkvenim poslovima je ubrzo bila negirana od strane patrijarha iz Konstantinopolja, a razlike u crkvenim doktrinama su počele da se produbljuju što ċe u završnici dovesti do podjele ovog religijskog pokreta na zapadno (katoličanstvo) i istočno (pravoslavlje).

Razlike su postale veoma duboke pri čemu je rimski katolicizam održavao svoju nezavisnost od carskog ili bilo kog državnog autoriteta, time postajuċi međunarodna institucija koja je odslikavala svoj karakter kao jedinstvena crkva. Pravoslavna crkva je nasuprot tome bila zasnovana na jedinstvu duhovnog i sekularnog autoriteta oličenog u caru koji je birao i postavljao patrijarha u Konstantinopolju. Zbog toga je bila zavisna od moċi države kojoj je bila strogo odana kao i samim svojim vjernicima, a istovremeno je crkvena hijerarhija uživala blagodeti političke moċi. Ovakva ideja o položaju Pravoslavne crkve u okviru Bizantijskog carstva je hrišċanska prilagodba starog antičkog naslijeđa, a koje se može pratiti još od vremena Starog Egipta i koje je bilo rasprostranjeno širom Bliskog istoka. Za razliku od božanskog karaktera egipatskih faraona i drugih vladara širom Bliskog istoka, bizantijski carevi su bili smatrani od boga postavljenim vođama crkve i države. Ovu istu ideju su preuzeli i ruski carevi pokušavajući da iskoriste ugled Bizantijskog Carstva i da se narodu predstave kao nastavljači stare tradicije, novog "trećeg Rima." Ruska pravoslavna crkva je u to vrijeme također bila blisko povezana sa drżavom kao davno nekad bizantijska crkva. Zbog svih ovih vjerskih razloga (čak više nego političkih) historičarima umjetnosti je nemoguće govoriti o jedinstvenom razvoju hrišćanske umjetnosti u okviru cijelog Rimskog Carstva.

Razdoblja nastanka i razvoja bizantijske umjetnosti

Rana hrišćanska umjetnost ne označava samo stil, nego više označava bilo koje umjetničko djelo stvarano od strane hrišċana tokom otprilike 500 godina od nastanka hrišċanstva pa sve do odvajanja Pravoslavne crkve. Za razliku od nje, bizantijska umjetnost označava ne samo umjetnost istočnog dijela Rimskog Carstva nego i poseban kvalitet ovog stila. Bizantijska umjetnost je bila razvijana u okviru određenih tendencija koje se mogu ustanoviti još od vremena Konstantina Velikog, pa čak i ranije. Prihvatanje hrišċanstva kao zvanične religije Rimskog carstva od strane Konstantina Velikog putem Milanskog edikta iz 311. označava veliku prekretnicu za hrišċanstvo. Međutim, to se ne odnosi na umjetnost iz tog vremena koja je nastavila da koristi stare ideje, motive i znakove iz tradicionalne rimske religije. Prebacivanje sjedišta Rimskog Carstva iz latinskog Rima u helenistički grčki svijet Konstantinopolja 330. n. e. označava mnogo značajniju prekretnicu za umjetnost iz tog vremena nego za samu Crkvu. Taj događaj je približno označio zvanični početak bizantijske umjetnosti. Zbog svega ovoga historičari umjetnosti nisu bili u stanju uspostaviti oštru liniju razdvajanja između rane hrišċanske i bizantijske umjetnosti. Zvanična podjela bizantijske umjetnosti na stvaralačka razdoblja:

• Rana bizantijska umjetnost - od 330. n. e. sa premještanjem sjedišta Rimskog Carstva iz Rima u Konstantinopolj pa do dolaska na vlast Justinijana I 527. n. e.
• Zlatno doba - vrhunac ove umjetnosti ostvaren za vrijeme vladavine Justinijana I pa sve do 726. n. e.
• Doba ikonoklazma (ikonoborstva) - od 726. n. e. pa sve do 843. n. e
• Makedonska renesansa - od 843. n. e. do 1056. n. e. jedno od klasičnih perioda bizantijske umjetnosti u kojem je uspješno nastavljeno stvaralaštvo iz zlatnog doba ove umjetnosti.
• Komnensko doba - od 1081. n .e . do 1185. n. e. umjetnost za vrijeme dinastije Komnena.
• Doba Paleologa - od 1261. n. e. do 1453. n. e. umjetnost za vrijeme dinastije Paleologa sve do pada Konstantinopolja.

Rana bizantijska umjetnost

Glavni članak: Rana bizantijska umjetnost

Dio diptiha napravljenog od slonovače na kojem je prikazan Areobind Dagalaif Areobind, konzul Konstantinopolja iz 506. godine., koji predsjedava igrama na Hipodromu, prikazanima ispod. (Musée national du Moyen Âge).

Tokom prvih 200 godina od nastanka Bizantijskog Carstva, umjetnici su radili u istom stilu kao i umjetnici iz antičke Grčke i Rima. Zbog činjenice da je ova vrsta umjetnosti bila i dalje zasnovana na umjetnosti starog klasičnog svijeta, ovaj period se još naziva i Kasna antika. Tokom tih godina novi bizantijski umjetnički stil postepeno je izrastao iz propadanja umjetnosti klasičnog svijeta.

U to vrijeme Rimsko Carstvo je izgubilo velika područja od strane varvarskih osvajača sa sjevera. Najveċi dio umjetnosti u ovo doba nasilja i nereda pokazuje gubitak vještine i kvaliteta izrade umjetničkih djela. Umjetnici više nisu bili u stanju da u svojim umjetničkim djelima vjerno prikažu izgled ljudskog tijela, a više nisu ni mogli postići onaj realizam ili ideal ljepote koji su ranije ostvarili grčki i rimski umjetnici. Umjesto toga, prilikom predstavljanja glave i tijela u svojim umjetničkim djelima, koristili su određena pravila gdje ljudske figure izgledaju nestvarno krute i drvene. Ova nestvarnost je napravljena u svrhu izražavanja duhovnih ideala hrišćanstva. Tema monumentalne bizantijske umjetnosti bila je prije svega religijska i carska, a ove dvije teme su često spojene, kao u portretima kasnijih bizantijskih careva koji su ukrašavali unutrašnjost crkve Haja Sofije iz 6. vijeka u Konstantinopolju. Te preokupacije dijelom su rezultat pobožne i autokratske prirode bizantijskog društva, a dijelom rezultat njegove ekonomske strukture, zbog toga što je bogatstvo carstva bilo usredsređeno u rukama crkve i carskog ureda, koji su imali najveću priliku platiti poduzimanje izgradnje monumentalnih umjetničkih djela.

Vjerska umjetnost nije se ograničavala samo na monumentalno uređenje unutrašnjosti crkvi. Jedan od najvažnijih žanrova bizantijske umjetnosti bile su ikone na kojima su bili prikazivani likovi Isusa Hrista, bogorodice ili svetaca, koje su se podjednako upotrebljavale u pravoslavnim crkvama i u privatnim domovima. Ikone su bile više religiozne nego estetske naravi, a pogotovo nakon završetka perioda ikonoklazma. Podrazumijevalo se da one manifestuju jedinstvenu "prisutnost" figure koja je prikazana pomoću "lika", a taj lik se održava kroz pažljivo održavane reprezentativne kanone.

U središtu pažnje bizantijskog vjerskog iskustva bila je crkvena građevina, koja je ujedno bila i najvažnija arena za bizantijsku umjetnost, a umjetnost u okviru same crkvene građevine je bila blisko vezana sa vjerskim iskustvom koje se tamo upražnjavalo. Od samog početka razvoja ove vrste umjetnosti korišten je bazilikalni tip crkve. Od prvog zlatnog razdoblja Bizantijske umjetnosti u prvoj polovini 6. vijeka su uglavnom građene crkve sa centralnim planom, a ta praksa biċe nastavljena sve do danas. Danas se crkve sa centralnim planom mogu veoma često vidjeti na područjima današnje Srbije i Grčke.

Minijatura iz 6. vijeka poznata pod nazivom Rabula gospel (bizantijski gospel pisan na sirjačkm jeziku) na kojoj je prikazana apstraktnija i više simbolička priroda bizantijske umjetnosti.

Obje vrste veċ navedenih crkvi nudile su razne vrste niša, sve vrste prostora unutar njih koje će ranim hrišċanskim umjetnicima omogućiti da ih ukrase sa mozaicima ili freskama. Izrada mozaika je također preuzeta od Rimljana, koji su ih koristili kao podne ukrase. Rani hrišċanski umjetnici su preuzeli ovaj umjetnički oblik i stavili su ih na unutrašnje zidove crkvenih građevina mijenjajuċi tako medijum. Stvorili su novu vrstu mozaika na kojima su bili prikazani izduženi likovi, koristeċi pri tom zlatnu podlogu koja je predstavljala svjetlost duhovnog svijeta. Naglasak je bio na predstavljanju ozbiljnih i strogih likova sa stopalima koja kao da lebde, sa velikim očima, koji su bili visoko iznad na zidovima, a koji su trebali da izazovu divljenje vjernika. Svrha svega ovoga je da se prenese vjerska poruka, a ne predstavljanje likova u njihovom prirodnom obliku kao što su to ranije radili klasični umjetnici. Središnja kupola u bilo kojoj bizantijskoj crkvi ima glavni mozaik sa likom Hrista vladara svijeta (Hristos Pantokrator) U apsidi je uobičajeno prikazana scena rođenja Isusa Hrista, a ispod apside i scene Isusovog rođenja veoma često su bili prikazani Crkveni oci. Svrha stavljanja ovih umjetničkih djela na zidove i plafone bizantijskih crkvi je bila da se prenese poruka pravoslavnim vjernicima, da ih se poduči, nadahne i podsjeti koja je svrha njihove vjere. Tokom ovog ranog perioda dosta pažnje je bilo posveċeno dekorativnoj umjetnosti. Najzastupljeniji su bili: izrada ikona, skulptura, liturgijskih predmeta od slonovače i srebra. Pri izradi svih ovih umjetničkih djela vješto su bili objedinjeni klasični stilovi. Izrada skulptura je bila najzastupljenija u ovom ranom periodu bizantijske umjetnosti, ali ċe se njena zastupljenost u kasnijim periodima smanjiti i ustupiti mjesto zanatskoj umjetnosti i izradi manjih umjetničkih predmeta: sarkofag reljefa, spomen ploča rađenih od slonovače (diptih), metalnih predmeta, crkvenog namještaja i pribora, ukrašavanje korica od knjiga, i sl. Tokom ovog perioda rani hrišċanski umjetnici imali su priliku da ilustruju cjelokupnu ikonografiju vizuelne strane hrišċanske religije. Zbog toga je iluminacija rukopisa bio jedan od glavnih žanrova bizantijske umjetnosti. Tekstovi koji su najčešće ilustrirani bili su religiozni, te sami spisi (posebno psalmi) i pobožni ili teološki tekstovi poput: Ljestvica božanskog uspona Jovana Klimaka ili homilije Grigorija Nazijanskog, te Kvedlinburška Itala. Iluminirani su i sekularni tekstovi, a važni primjeri su: Kratka historija Jovana Skilice, te Aleksandrida kao i sekularni tekstovi djela klasičnih autora poput Vergilija (zastupljen sa Vergilius Vaticanus i Vergilius Romanus) i Homera (zastupljen sa Ambrozijskom Ilijadom) koji su ilustrirani narativnim slikama. Najraniji sačuvani primjer iluminacije hrišċanskih rukopisa u svijetu predstavljaju Garima gospeli (390 - 660 n. e.) koji se nalaze u Abba Gariba manastiru u Etiopiji.

Prvo zlatno doba 527. - 726. n. e.

Sve ove promjene u arhitekturi, likovnoj umjetnosti i književnosti koje su trajale oko 250 godina dovešċe do stvaranja prepoznatljive bizantijske umjetnosti. Tokom vladavine Justinijana I ova vrsta umjetnosti ċe ostvariti svoju punu zrelost i postaviti kulturne standarde koji ċe biti upražnjavani u narednih 9 vijekova postojanja Bizantijskog Carstva, pa sve do danas.

Bizantijska umjetnost za vrijeme vladavine Justinijana I (527 - 565 n .e)

Unutrašnji izgled nekadašnje crkve svetih Sergiusa i Vaha, a danas džamija Mala Aja Sofija. Pogled sa galerije.

Iako je ostvaren dobar kvalitet umjetničkih djela proizvedenih u gradovima Antiohiji i Aleksandriji i iako je mnogo toga zasigurno bilo od estetskog interesa proizašlog iz regiona kojima su oni bili centri, nema sumnje da je Konstantinopolj bio najvažnije središte umjetničkog stvaralaštva. To se sa punim pravom može reċi za vrijeme vladavine Justinijana I, tokom čije vladavine Bizantijska umjetnost se protezala daleko izvan Konstantinopolja dostigavši svoj najveċi geografski opseg. Tokom njegove vladavine Bizantijsko carstvo se prostiralo od Sirije pa sve do Španije. Također je postavio temelje carskog apsolutizma bizantijske države, kodificirajući njene zakone (Bizantijsko pravo) i putem istih zakona (Justinijanov kodeks) nametnuo svoje religiozne poglede svim svojim podanicima. U cjelokupnoj historiji nije zabilježen veći ili prosvjećeniji pokrovitelj umjetnosti od Justinijana. Njegova vladavina se često naziva i prvo zlatno doba bizantijske umjetnosti, zbog njegove namjere da obnovi (lat. renovatio) Rimsko carstvo u njenom nekadašnjem punom sjaju. U tu svrhu dao je da se izgrade mnoge građevine i naprave mnogobrojna umjetnička djela. Prema njegovom historičaru Prokopiju koji je napisao knjigu o njegovim građevinskim aktivnostima pod nazivom O građevinama (lat. De Aedificiis, grč. Περὶ Κτισμάτων), Justinijan je samo u Konstantinopolju dao da se izgradi ili obnovi više od 30 crkava. Justinijan je naredio da se izgradi niz crkava i utvrđenja izvan carske prijestolnice, među kojima su: Manastir sv. Katarine na Sinaju u Egiptu, Crkva sv. Sofije u Sofiji, Bazilika sv. Jovana u Efesu i Eufrazijeva bazilika u Poreču.

Novi umjetnički stil koji se razvio tokom ovog perioda prepoznatljiv je po: geometrijskom pojednostavljivanju likova i objekata, iskrivljenoj perspektivi u slikarstvu i reljefnim skulpturama, i standardiziranim kratkoročnim konvencijama prilikom prikazivanja pojedinaca i događaja. Pokušavajući stvoriti opipljive slike koje bi zagovarale nematerijalne hrišćanske koncepte, umjetnici su tokom ovog perioda odbacili prostor, boju, svjetlost i fizikalnost stvarnog svijeta u korist nadnaravnog svijeta. Tokom arheoloških iskopavanja na Bliskom istoku u 19. i 20. stoljeću otkrivena je velika grupa ranoantičkih mozaika. Istočne provincije Istočnog rimskog i kasnije Bizantijskog Carstva naslijedile su snažnu umjetničku tradiciju iz kasne antike. Hrišćanska mozaička umjetnost cvjetala je na ovim prostorima od 4. vijeka pa nadalje. Tradicija izrade mozaika nastala je u doba Omajada i trajala je sve do kraja 8. vijeka. Najvažniji preživjeli primjeri ove vrste umjetnoti su: mozaička geografska karta iz Madabe, mozaici na brdu Nebo u Jordanu, Manastiru svete Katarine u Egiptu i Crkvi sv. Stefana u drevnoj Kastron Mefaa (danas Umm ar-Rasas) u južnom Jordanu.

Haja Sofija

Glavni članak: Aja Sofija

Unutrašnji izgled Haja Sofije.

Odlučujuċi događaj u razvoju bizantijske umjetnosti bila je ponovna izgradnja crkve Haja Sofija od 1532 - 37, po nalogu cara Justinijana I. Njena izgradnja bila je povjerena dvojici grčkih arhitekata Antemiju iz Trala i Izidoru iz Mileta. "Velika crkva" kako su je nazivali sami Bizantinci, bila je duhovno središte kako Konstantinopolja tako i cjelokupnog Bizantijskog carstva, a tu je bilo obavljano i krunisanje svih bizantijskih careva. Vanjski izgled Haja Sofije je impresivan, ali je upravo njena unutrašnjost ta koja je trebala da zadivi posjetioce ovog nekadašnjeg sakralnog objekta, a danas muzeja. Svi mozaici koji se danas mogu vidjeti su kasnijeg datuma, a ostali detalji poput srebrnog ikonostasa, svilenih zavjesa, ukrasa na oltaru i ostalog je tokom vremena sve nestalo.

Kupola crkve pružala je veliki, pozlaċeni, svjetlom ispunjeni baldahin visoko iznad procesijskog prostora za mnoge sveštenike i članove carskog dvora, koji su se okupljali tamo da bi molili euharistiju. Pažnja vjernika tokom mise bila je usredsređena na mozaike koji su se protezali prema vrhu kupole, a ne prema oltaru i apsidi. Usredotočenost pažnje vjernika prema gore odražava interes bizantijskih filozofa za neoplatonske teorije, koje su meditaciju promatrale kao način izlaska iz materijalnog svijeta u duhovno stanje. Vjernici koji su stajali na podu crkve sigurno su osjetili takav duhovni uzlet dok su zurili u mozaike svetaca, anđela i u središnju zlatnu kupolu, koja je oličavala sam raj.

Velike površine blještavih zlatnih mozaika koji su nekada pokrivali zidove, svodove i kupole su velikim dijelom izgubljene ili pokrivene obojenom žbukom iz 19. vijeka. Neki od mozaika su ponovo otkriveni tokom druge polovine 20. vijeka i vidljivi za javnost, nakon što je Haja Sofija postala muzej. Justinijanov dvorski historičar Prokopije u svojim opisima bogate unutrašnjosti Haja Sofije ubrzo nakon završetka njene gradnje je naveo:

A što se tiče blaga ove crkve, nemoguće je dati tačnu vrijednost svih posuda od zlata i srebra i dragog kamenja koje je car Justinijan ovdje posvetio. Ja ću dozvoliti mojim čitaocima da sami pokušaju procijeniti vrijednost ovog blaga putem samo jednog primjera. Dio crkve što je posebno svet i dostupan samo sveštenicima (svetište), u njemu se nalazi više od 18 tona srebra.

Ravenna

Mozaik iz Bazilike sveti Vitale u Ravenni, na kojoj je prikazan car Justinian I (u sredini) i biskup Maksimijan (desno od Justinijana), okruženi sveštenicima i vojnicima.

Umjetnička historija grada Ravenne od prve polovine 5. vijeka u vrijeme Gale Placidije i Teodorika Velikog pa do 6. vijeka kada je Justinijan I ponovno osvojio Italiju, bila je uvijek tijesno povezana sa istočnim dijelom Rimskog Carstva. Upravo u ovom gradu nalaze se najbrojniji i najbolje očuvani mozaici iz tog perioda. Prema mišljenju vodeċeg stručnjaka za bizantijsku umjetnost i historiju iz prve polovine 20. vijeka Charlesa Diehla, historija Bizantijske umjetnosti iz 5. i 6. vijeka se može bolje proučavati u Ravenni nego u samom Konstantinopolju ili Solunu. U gradu Ravenni se mogu proučavati 4 različita perioda stilskog razvoja bizantijskih zidnih mozaika:

1. Mozaici iz vremena Gale Placidije (između 430. - 458. n. e.)
2. Mozaici iz vremena Teodorika Velikog (između 526. - 534. n. e.)
3. Mozaici iz vremena Justinijana I (između 534. - 569. n. e.)
4. Mozaici urađeni tokom 7. vijeka n. e.

Bizantijske crkve u Konstantinopolju su bile opljačkane, a njihovi ukrasi oduzeti nakon što su Turci vojnički osvojili grad 29. maja 1453. Mnoge od ovih crkava sada nemaju svoje bogate mozaičke i liturgijske ukrase. Nasuprot tome, u Ravenni postoji nekoliko bizantijskih crkava, a njihovi ukrasi su gotovo netaknuti.

Mozaici u Mauzoleju Galle Placidije (koji su napravljeni skoro jedan vijek prije dolaska Justinijana I na vlast) su početna tačka nastanka umjetničke škole mozaika, a tu je također definisana hrišćanska umjetnost mozaika, čiji razvoj će na kraju dovesti do izrade velikih mozaika u Bazilici sveti Vitale iz 6. vijeka. Mauzolej Galle Placidije koji je potpuno prekriven mozaicima, jedna je od najljepših kolorističkih mozaičkih grupa drevnog svijeta. Nekoliko drugih najznačajnih crkava iz ovog doba sagradili su u provincijama lokalni biskupi, oponašajući novi stil iz Konstantinopolja. Naprimjer, Baziliku sveti Vitale dao je da se sagradi biskup Maksimijan od Ravenne. Dekoracija u ovoj bazilici uključuje važne mozaike Justinijana i njegove carice Teodore, iako niti jedno od njih nikada nije posjetilo ovu crkvu.

Kriza 7. stoljeċa

Mozaik iz crkve Hagios Demetrios u Solunu (kasni 7. ili rani 8. vijek), na kojem su prikazani Sveti Dimitrij Solunski (u sredini) sa biskupom i eparhom.

Nakon vladavine Justinijana uslijedio je politički pad, jer je većina njegovih vojnih osvajanja izgubljena, a Bizantijsko Carstvo se suočilo sa akutnom krizom s invazijama Avara, Južnih Slavena, Perzijanaca i Arapa u 7. stoljeću. Konstantinopolj je također bio zahvaćen vjerskim i političkim sukobima. Međutim, Bizantijsko Carstvo najviše je trpjelo zbog unutrašnjih problema, jer se uloga vjerske umjetnosti u društvu koja je tokom 4 stoljeća imala sve značajniju vrijednost suočila s velikom dilemom. Svi ovi događaji kulminirali su razdobljem poznatim kao "Kriza sedmog stoljeća." Trendovi unutar Bizantijske umjetnosti, kako po svom religioznom značenju, tako i društvenim trendovima, uglavnom su ostali netaknuti tokom krize u 7. stoljeću. Iako nije bilo značajnih podizanja velikih spomenika u slavu Istočne pravoslavne crkve i njenog utjecaja, nastavljene su aktivnosti obnavljanja i očuvanja postojećih građevina usljed raširenih sukoba koji su se i dalje dešavali izvan Konstantinopolja.

Najznačajniji preživjeli monumentalni projekti iz ovog razdoblja započeti su izvan carskog grada. Crkva sv. Dimitrija u Solunu obnovljena je između 629 - 34 nakon požara sa novim mozaicima koji prikazuju svetog Dimitrija i zvaničnike. Ovi mozaici blistaju kao rijetki primjeri umjetnosti koji su preživjeli krizu kao i razdoblja koja su uslijedila. Novi odjeljci u ovoj crkvi posjeduju mozaike izvedene u veoma apstraktnom stilu. Crkva Koimesis u Nikeji (današnji Iznik), porušena je početkom 20. stoljeća, ali dokumentovana fotografijama, pokazuje istodobni opstanak klasičnih stilova uređenja crkve. Rimske crkve, koje su u ovom historijskom razdoblju još uvijek pripadale bizantijskoj teritoriji, također su imale važne sačuvane dekorativne mozaike i mnoge slike vjerskog značaja. Posebno je to slučaj sa crkvom Santa Maria Antiqua, koja se smatra najstarijim spomenikom hrišćanstva na Rimskom forumu. Tu su i crkva Sant'Agnese fuori le mura i "Kapela sv. Venanzia" u Bazilici sv. Ivana Lateranskog. Bizantijski umjetnici izrade mozaika bili su u to vrijeme toliko poznati po svom radu, da ih je arapski Umejadski halifat (661.-750. P. CE.) zaposlio da ukrase džamije Kupola na stijeni u Jerusalemu i Veliku džamiju u Damasku, čime su dali svoj doprinos prilikom izgradnje ovih ranih spomenika Umejada.

Luksuzna umjetnost opstala je neko vrijeme i u 7. stoljeću, predstavlja jedan od većih doprinosa kasnijim razdobljima u historiji Bizantijske umjetnosti. Važna djela luksuzne sekularne umjetnosti iz ovog razdoblja su srebrne Davidove ploče, nastale za vrijeme vladavine cara Heraklija, na kojima su prikazani prizori iz života hebrejskog kralja Davida. Srebrne ploče su i dalje bile od velike vrijednosti u društvu i nastavljeno je sa njihovom izradom i tokom kasnijeg perioda. Najistaknutiji preživjeli rukopisi su sirjačke knjige evanđelja kao što je Sirijska biblija iz Pariza. Međutim, Londonske kanonske tablice svjedoče o kontinuiranoj proizvodnji raskošnih knjiga evanđelja na grčkom jeziku.

Tokom razdoblja između vladavine Justinijana I i ikonoklazma ostvarene su velike promjene u društvenim i vjerskim ulogama slikarskih djela unutar Bizantije. Duboko poštovanje naspram acheiropoieta ili svetih slika, "koje nisu napravile ljudske ruke" postalo je značajna pojava, a u nekim su slučajevima ove slike zaslužne za spašavanje gradova od vojnih napada. Do kraja 7. stoljeća određene slike svetaca su bile shvaćene kao "prozori" kroz koje se moglo komunicirati s prikazanom figurom. Proskineza ispred slika objašnjena je i u tekstovima s kraja 7. stoljeća. Sva ova kretanja označavaju početke teologije ikona.

Istovremeno, pojačana je i rasprava o pravilnoj ulozi umjetnosti u ukrašavanju crkava. Tri kanona sa Trulskog sabora iz 692. bavili su se kontroverzama iz ovog područja: zabrana prikazivanja krsta na crkvenim pločnicima (Kanon 73), zabrana predstavljanja Hrista kao jagnjeta (Kanon 82), opća zabrana protiv “slika, bilo da su prikazani likovi na slikama ili na bilo koji način kao do sada, koji privlače oko i korumpiraju um, te potječu čovjeka na razmišljanje o ovozemaljskim uživanjima "(Kanon 100). Kako je vrijeme prolazilo, jačina ovih rasprava o ulozi umjetnosti i slika u religioznom kontekstu rasla je i ustupila mjesto razdoblju u historiji bizantijske umjetnosti poznatom kao ikonoklazam (ikonoborstvo).

Bizantijski ikonoklazam (Bizantijsko ikonoborstvo)

Glavni članak: Bizantijski ikonoklazam

Grčki bog sunca Helije u svojoj kočiji, okružen oznakama za mjesece u zodijaku. Ptolemejeve "Priručne tablice" izrađene 1291., za vrijeme vladavine Konstantina V Kopronima.

Intenzivna rasprava o ulozi umjetnosti u bogosluženju dovela je na kraju do razdoblja "Bizantijskog ikonoklazma." Sporadični napadi ikonoklazma lokalnih biskupa desili su se u Maloj Aziji tokom 720-ih. Godine 726. podvodni potres između ostrva There (današnji Santorini) i Therasia car Lav III Isavrijac protumačio je kao znak božijeg gnjeva i možda ga je upravo taj događaj naveo da ukloni poznatu Hristovu ikonu s Halka kapije ispred carske palate. Iste godine on je započeo kampanju ikonoklazma proglašavajuċi svako predstavljanje vjerskih likova na ikonama i mozaicima idolatrijom. U desetljeċima koja su slijedila, pristalice ikonoklazma su preduzeli veliku kampanju uništavanja molitvenih slika Isusa, bogorodice i svetaca, a pristalice upotrebe ikona i mozaika bili su progonjeni. Međutim, ikonoklazam vjerovatno nije postao carska politika sve dok nije zavladao sin Lava III, Konstantin V Kopronim. Na Ikonoborskom saboru u Hijeriji, koji je sazvao Konstantin V 754. godine donijeta je odluka o zabrani izrade Hristove ikone. Time je započelo razdoblje ikonoklazma, koje je trajalo, s prekidima do 843. godine.

Iako je ikonoklazam strogo ograničio ulogu religiozne umjetnosti i doveo do uklanjanja nekih ranijih mozaika sa apsida i (moguće) sporadičnog uništavanja prijenosnih ikona, ikonoklazam nikada nije predstavljao potpunu zabranu izrade djela figuralne umjetnosti. Dosta književnih izvora navodi da je nastavljeno sa izradom sekularnih umjetničkih djela (tj. prikazi scena lova, seoskih motiva, prirode, apstraktne ornamentike i prikazi igara na hipodromu) kao i nekoliko spomenika čiji datumi izrade se sa sigurnošċu mogu navesti da pripadaju tom razdoblju, (ponajviše rukopis Ptolemejeve "Priručne tablice" danas se čuva u Vatikanu) pokazuju da su mitropolitski umjetnici održavali visok kvalitet proizvodnje. Procvat profane umjetnosti najuočljiviji je kod ukrašavanja carskih palata (pločice, tepisi ...) jer su se carevi nadmetali u raskoši s islamskim abasidskim halifama.

Jedna od glavnih crkava iz ovog razdoblja je Crkva sv. Irene (Haja Irena) u Konstantinopolju, koja je obnovljena 760-ih nakon zemljotresa u Konstantinopolju 740. godine. Unutrašnjost Haja Irene kojom dominira veliki mozaički križ u apsidi jedan je od najbolje sačuvanih primjera ikonoklastičnog ukrašavanja crkve. Crkva sv. Sofije u Solunu također je obnovljena krajem 8. stoljeća.

Određene crkve sagrađene izvan Bizantijskog Carstva u ovom periodu, ali ukrašene figurativnim, "bizantijskim" stilom, također mogu svjedočiti o nastavku aktivnosti bizantijskih umjetnika. U tom su pogledu posebno važni originalni mozaici Dvorske kapele u Aachenu (budući da su bili uništeni ili jako obnovljeni) i freske u Crkvi Maria foris portas u Castelsepriu.

Makedonska umjetnost

Glavni članak: Makedonska umjetnost (bizantijska)

Glavni članak: Makedonska renesansa

Mozaici iz 11. vijeka u manastiru Nea Moni na ostrvu Hios.

Četrdeset mučenika u Sebasteji predstavlja primjer umjetničkog rada u bjelokosti iz makedonskog perioda, Konstantinopolj. Danas se čuva u Muzeju Bode, Berlin.

Odluke sa Ikonoborskog sabora u Hijeriji promijenene su na novom crkvenom saboru 843. godine, koji se do danas u Istočnoj pravoslavnoj crkvi slavio kao "Trijumf pravoslavlja". 867. godine postavljanje novog mozaika na apsidi u Haja Sofiji s prikazom bogorodice i djeteta proslavio je patrijarh Focije I u poznatoj homiliji kao pobjedu nad zlima ikonoklazma. Kasnije iste godine na prijesto je stupio car Bazilije I Makedonac, nazvan "Makedonac." Zbog toga se sljedeće razdoblje bizantijske umjetnosti ponekad nazivalo "makedonska renesansa", mada je taj naziv dvojako problematičan (nije bio "makedonska", niti, strogo rečeno, "renesansa").

U 9. i 10. stoljeću vojna situacija u Bizantijskom Carstvu se poboljšala, a pokroviteljstvo umjetnosti i arhitekture povećalo se. Naručena je izgradnja novih crkvi, a standardni arhitektonski oblik ("grčki križ") i dekorativna shema crkvi iz srednjeg bizantijskog perioda standardizirani su. Glavni sačuvani primjeri su Hosios Loukas u Boeotiji, manastir Dafni kod Atine i Nea Moni na ostrvu Hiosu.

Oživljen je interes za prikazivanje predmeta iz klasične mitologije (kao na kovčegu Veroli) i korištenje "klasičnog" stila za prikazivanje religioznih, a posebno starozavjetnih predmeta (od kojih su Pariski psaltir i Jošuin svitak važni primjeri).

Tokom makedonskog razdoblja došlo je i do oživljavanja kasnoantičke tehnike rezbarenja slonovače. Mnogo ukrasnih primjera triptiha i diptiha od slonovače je sačuvano, poput Harbavillskog triptiha i triptiha u Luton Hoou, koji su napravljeni za vrijeme vladavine Nikifora II Foke.

Bizantijska umjetnost za vrijeme vladavine dinastije Komnen

Mozaik iz manastira Dafni (ca. 1100)

Glavni članak: Bizantijska umjetnost za vrijeme vladavine dinastije Komnen

Druga polovina 11. vijeka predstavlja razdoblje kraja vladavine makedonske dinastije u Bizantijskom Carstvu tokom kojeg je nakratko došlo do ograničenja u razvoju umjetnosti. Dolaskom dinastije Komnena na vlast zaustavljen je pad carstva, a umjetnost i arhitektura ponovo su našli svoju primjenu. Izgrađene su slikovite kuće i palate koje su ukrašene ukrasima od opeke i detaljima s emajlom. Geometrija se povećala i zomorfni elementi se gube. U arhitekturi je korištena takozvana grčka škola pri izgradnji hramova u Atini i na ostrvima. Nakon privremenog gubitka većine Anadolije, izrada umjetničkih djela bila je sve više orijentirana na evropski dio carstva. Međutim, lokalni radovi počinju objedinjavati ​​i lokalne umjetničke stilove.

Kod mozaika iz tog vremena uočljiva je linearnost oblika i hladnoća boja. Najvažniji spomenici iz tog doba mogu se naći posebno u brojnim manastirima. Vjerovatno najpoznatiji mozaici iz ovog perioda nalaze se u manastiru Dafni kod Atine. Dvanaesto stoljeće bilo je doba kada se bizantijska umjetnost iz ovog perioda širila se izvan granica carstva, u mjeri koja nikada nije bila nadmašena prije ili poslije. U to vrijeme mogli su se naći bizantijski umjetnički predmeti širom zapadne Evrope kao i u svim istočnoevropskim zemljama. Bizantijski umjetnici bili su pozivani da uljepšavaju građevine Normana i u Kijevu. Upravo u katedrali Monreal u Palermu nalazi se najveći ciklus mozaika na svijetu. Umjetnički, međutim, to je manje estetski rad. Utjecaj bizantijske umjetnosti može se vidjeti i u mnogim radovima iz tog vremena u Veneciji, gdje je bizantijska umjetnost uspješno oponašana. Osim toga, veliki dio bizantijske kulturne baštine ušao je na Zapad tokom velike pljačke Konstantinopolja nakon Četvrtog krstaškog rata. Bizantijska umjetnost ostala je popularna u Italiji sve do pojave renesanse.

Tokom vladavine dinastije Komnen, velikih pokrovitelja umjetnosti, djelomično se promijenio i stil umjetnosti. Osim duhovnosti, ističe se i ljepota. Slike su svjetlije, potezi su mekši a zlato i srebro široko se koriste. Solun, Atos postaju nova središta umjetnosti, a od starijih Jerusalem i Sinaj oživljavaju. U kaligrafiji umjetnost samo ponavlja svoj vrhunac. Nova djela se više ne stvaraju samo u radionicama, već i u samostanima (do tada bizantijski samostani nisu imali sličan obrazovni i umjetnički karakter kao na Zapadu). Smanjuje se i broj ilustracija u knjigama. Među važnija djela su Evanđelje iz Parme, Madridski zakonik, Hronike Jovana Skilice ili Evanđelje Firencija Laureantiana. Značajno djelo iz tog razdoblja je sicilijanski prikaz Ljetopisa Jovana Skilice, poznatog kao Madridski rukopis, koji sadrži približno 600 slika iz historije Bizantije.

Vrhunac doseže bizantijsko zlatarstvo koje se (često čak i stariji primjerci) izvozilo u cijelu Evropu. Bizantijski obrađivači metala imali su nekoliko narudžbi u Veneciji. Najpoznatiji je vjerovatno oltar Pala d´Oro u bazilici Svetog Marka. Poslije 1204. godine, bizantijska krilasta kvadrikada dosegla je i Veneciju. Mađarske krune također su bizantijskog porijekla (grčki dio takozvane krune sv. Stefana i Monomahova kruna (obje datiraju iz 11. stoljeća, iz razdoblja neposredno prije Komnena). Za vrijeme vladavine dinastije Angela Bizantijsko Carstvo je preživljavalo krizu, a žarište umjetnosti preusmjereno je na lokalne centre, kao i nekoliko mjesta na Zapadu.

Bizantijska umjetnost za vrijeme vladavine dinastije Paleolog (13. - 15. vijek)

Blagovijest iz Ohrida, jedna od najcjenjenijih ikona paleološkog manirizma, koja se može uporediti sa tadašnjim najboljim djelima italijanskih umjetnika

Glavni članak: Bizantijska umjetnost za vrijeme vladavine dinastije Paleolog

Obnova Bizantijskog Carstva 1261. za vrijeme vladavine Paleologa donijela je nova iskustva u bizantijsku umjetnost, koja su preuzeta od privremenih osvajača i drugih naroda bizantijskog kulturnog kruga. Važnost regionalnih naselja jača u poređenju sa Konstantinopoljem, Solunom, Trabzonom i gradovima na Peloponezu (među njima posebno Mistrom) postaju važna arhitektonska naselja. U duhovnom okruženju razvija se i trijumfuje molitvena tradicija u pravoslavlju, koju upražnjavaju monasi (isihazam), a s tim se širi i pojava stilskih manastira na visokim stijenama (Meteora). U njima se osnivaju manastiri, kojih je sve više na Svetoj gori (Atos). Bizantijska umjetnost nastavlja se širiti Rusijom, Venecijom i Balkanom, dok istovremeno nema vojnog odgovora Turcima, koji su poduzimali osvajačke pohode na Bizantijsko Carstvo.

Najznačajniji preporod doživljavaju mozaici i freske, koji se očituje dinamičnošću i narativnošću, a slike stvaraju zamršene tapiserije. Boje i veličina detalja se također mijenjaju i smanjuju. Značajni mozaici sačuvani su u Crkvi Hora (Konstantinopolj) ili u Manastiru Pammakaristos. Veliki broj naslikanih ikona sa drvenom pozadinom također je sačuvan iz ovog perioda, a njihov kvalitet varira u zavisnosti od radionice gdje su urađene. Radionice u Konstantinopolju održale su relativno pristojan nivo. Prevladavaju svijetle tople boje i šematsko zlato stvoreno potezima navoja. U umjetnosti iluminacije knjiga djela ne dosežu nivo iz prethodnih razdoblja, a izuzetnija djela su iznimka, ali novost su portreti knjiga. Zahvaljujući njima sačuvano je nekoliko carskih portreta.

U umjetnosti izrade malih predmeta također je primjetan pad u odnosu na starija razdoblja. Gubitak istočnih teritorija značio je nedostatak skupljih materijala, posebno slonovače i plemenitih metala. Proizvodnja je bila uglavnom usmjerena na drvo, a keramika se više koristila u ovom periodu. Težina radova također se smanjuje, a filigran postaje popularan. Više pažnje počelo se poklanjati zaštiti ikona. Stvoreni su metalni okviri i pločice sa ikonama. Umjetnost izrade tkanina i vezova doživjela je značajan razvoj.

Baština i utjecaj

Sjaj bizantijske umjetnosti uvijek je bio u mislima srednjovjekovnih zapadnih umjetnika i pokrovitelja, a mnogi od najvažnijih pokreta u tom periodu bili su svjesni pokušaji da se putem umjetnosti stane uz klasičnu rimsku i savremenu bizantijsku umjetnost. To se posebno odnosilo na carsku karolinšku i otonsku umjetnost. Luksuzni proizvodi iz Bizantijskog Carstva bili su visoko cijenjeni i dostigli su, čak i do kraljevskog pokopa u anglosaksonskom Sutton Hoo-u u Suffolku 620-ih, koji sadrži nekoliko srebrnjaka. Bizantijska svila bila je posebno cijenjena, a velike količine podijeljene su kao diplomatski pokloni iz Konstantinopolja. Postoje zapisi o bizantijskim umjetnicima koji su radili na Zapadu, posebno tokom razdoblja ikonoklazma, a čini se da su neka djela, poput freski u Castelseprio-u i minijatura u Bečkim krunidbenim evanđeljima, proizvedena od takvih figura.

Timovi mozaičara poslati su kao diplomatske geste od strane careva u Italiju, gdje su često obučavali lokalno stanovništvo da nastave svoj posao u stilu pod velikim utjecajem Bizantije. Venecija i Normanska Sicilija bili su posebna središta bizantijskog utjecaja. Najranije sačuvane ploče na Zapadu bile su stilski pod velikim utjecajem savremenih bizantijskih ikona, sve dok se u Italiji u Trečentu nije počeo razvijati prepoznatljiv zapadnjački stil. Tradicionalna i još uvijek utjecajna historija umjetnosti Giorgio Vasarija i drugim pričama o zapadnjačkom slikarstvu započinje kao pomak Cimabuea, a zatim i Giotto di Bondonea iz okvira bizantijske tradicije. Bizantijski umjetnički utjecaj na Evropu bio je u naglom padu do 14. vijeka, ako ne i ranije, uprkos kontinuiranoj važnosti iseljenika bizantijskih učenjaka u renesansi u drugim evropskim područjima.

Islamska umjetnost započela je s umjetnicima i zanatlijama koji su se uglavnom školovali u bizantskim stilovima, i premda je figurativni sadržaj bio znatno smanjen, bizantski dekorativni stilovi i dalje su imali veliki utjecaj na islamsku umjetnost, a bizantijski umjetnici neko vrijeme su bili pozivani prilikom izrade važna umjetničkih i arhitektonskih djela, a posebno mozaika.

Pravilno definisana bizantijska era završila se padom Konstantinopolja pod vlast Osmanlija 1453. godine, ali do tada je bizantijska kulturna baština bila široko rasprostranjena, nošena širenjem pravoslavnog hrišćanstva, u Bugarsku, Srbiju, Rumuniju i, što je najvažnije, Rusiju, koja je postala središte pravoslavnog svijeta nakon osmanskog osvajanja Balkana. Čak i pod osmanskom vlašću, bizantijske tradicije u slikanju ikona i drugim umjetnostima malog opsega opstale su, posebno na Kreti i Rodosu pod vlašću Venecije. Tu je postbizantijski stil pod rastućim zapadnim utjecajem opstao naredna dva stoljeća, stvarajući umjetnike među kojima je i El Greco čiji je trening bio u Kretskoj školi, koja je bila najenergičnija postbizantijska škola, koja je izvozila veliki broj ikona u Evropu. Spremnost Kretske škole da prihvati zapadni utjecaj bila je netipična, jer je u većini postbizantijskog svijeta "kao instrument etničke kohezivnosti, umjetnost postala asertivno konzervativna tokom Turkokratije" (perioda osmanske vladavine).

Rusko slikanje ikona započelo je u potpunosti usvajanjem i oponašanjem bizantijske umjetnosti, kao i umjetnosti drugih pravoslavnih naroda. Ostalo je izuzetno konzervativno u ikonografiji, iako je njen stil slikanja razvio posebne karakteristike, među kojima i utjecaje zapadnjačke umjetnosti nakon renesanse. Sve istočno-pravoslavne crkve ostale su veoma zaštitničke prema svojoj tradiciji u pogledu oblika i sadržaja slika, a naprimjer, moderni pravoslavni prikazi Rođenja Hristovog sadržajem se malo razlikuju od onih razvijenih u 6. vijeku.

Iako je istina da je kod velike većine sačuvanih umjetničkih djela korištena religiozna tematika, to je mogao biti rezultat odabira u tada nastupajućim stoljećima, jer se u bizantijskim izvorima obilno spominju svjetovne umjetnosti, a paganski su se predmeti s klasičnom ikonografijom nastavili stvarati dobrano u 10. vijek i poslije. Koristeći svijetlo kamenje, zlatne mozaike, živahne zidne slike, zamršeno rezbarenu slonovaču i dragocjene metale općenito, bizantijski umjetnici uljepšali su sve, od zgrada do knjiga, a njihova najveća i najvjernija ostavština nesumnjivo su ikone, koje i dalje ukrašavaju hrišćanske crkve širom svijeta.

Bizantijska umjetnost u savremenoj kulturi

• Godine 1966. sovjetski režiser Andrej Tarkovski snimio je film Andrej Rubljov o istoimenom ruskom ikonopiscu iz 15. vijeka. Mnogi filmski kritičari smatraju ovaj film remek djelom umjetničkog filma i jednim od najboljih filmova u svijetu snimljenih do sada.

Literatura

• Maas, M., ed. (2005). The Cambridge Companion to the Age of Justinian. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 9781139826877.
• Kitzinger, Ernst (1977). Byzantine Art in the Making: Main Lines of Stylistic Development in Mediterranean Art, 3rd‒7th Century. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0571111541.
• Wright, David Herndon (2001). The Roman Vergil and the Origins of Medieval Book Design. Toronto: University of Toronto Press. ISBN 9780802048196.
• Wright, David Herndon (1993). The Vatican Vergil: A Masterpiece of Late Antique Art. Berkeley: University of California Press. ISBN 9780520072404.

Vanjski linkovi

• Bizantijska umjetnost, historija i karakteristike: hriċanski mozaici, konstantinopoljske ikone, na visual-arts-cork.com
• Vodič za bizantijsku umjetnost za početnike, na khanacademy.org
• Hriċanska umjetnost (bizantijski period), na visual-arts-cork.com
• Bizantijska arhitektura, na encyclopedia.com